ردّ پاي داستان قرآني ابراهيم (ع) در مژگان سيه حافظ

The Trace of Koranic Story of Ibrahim in Hafizʹʹs "Black Eyelashes"

تاويل پذيري، يكي از بارزترين ويژگي‌هاي شعر حافظ، محسوب مي‌گردد. در اين ميان، غزل 354 با مطلع «به مژگان سيه كردي هزاران رخنه در دينم...»، از جمله غزليّاتي است كه با نگاهي تاويلي، با داستان حضرت ابراهيم (ع) و اسماعيل(ع) در سوره صافّات قابل تطبيق است. تعبير «قصر حور العين» در غزل 354 كه برگرفته از آيات سوره صافّات، ص، واقعه و رحمن است، نشانه، ردّ پا و پل ارتباطي است كه از يك سو، ذهن مخاطب را با داستان حضرت ابراهيم و اسماعيل(ع) در سوره صافّات پيوند مي‌دهد و از سوي ديگر، ميان ابيات غزل، بست و پيوند و هماهنگي ايجاد مي‌كند. بر اساس اين تاويل و تحليل در مي‌يابيم كه حافظ، هنرمندانه و با زبان غزل، ميان «قصر حور العين« و«قاصِراتُ الطَّرْفِ عِينٌ»، «فرهاد» و «ابراهيم»(ع)، «غوغاي خيال خواب دوشين» و «يَا بُنَيَّ اِنِّي اَري‏ فِي الْمَنامِ اَنِّي اَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ما ذا تَري»، رخنه در دين و «فَراغَ اِلي‏ آلِهَتِهِمْ» و «ما تَنْحِتُونَ»، چشم بيمار و اِنِّي سَقيمٌ و... ارتباط واژگاني و معنايي ايجاد كرده است و در حقيقت، تعابير، مضامين و بن مايه ‌هاي اصلي غزل را از داستان قرآني گرفته و آنها را با ساختار هنري و ادبي غزل هماهنگ كرده است و در نتيجه از خلال اين تاويل از يك سو، مفهوم و معناي ديگرگون و جديدي از مفردات، تعابير و ابيات غزل مي‌توان ارايه داد و از سوي ديگر ميان ابيات غزل ارتباطي منطقي تر و وحدتي اندام وار مي‌توان ايجاد كرد كه فهم ابيات را آسان‌تر مي‌كند. در اين مقاله ارتباط ميان غزل و داستان قرآني تبيين و تحليل مي‌گردد و در كنار ديگر معاني و شروحي كه تاكنون از اين غزل ارايه شده، تحليل، ترجمان و تاويل ديگرگوني را به استناد اثرپذيري حافظ از آيات قرآن كريم، نشان داده مي‌شود.

One of the most outstanding characteristics of Hafizʹ poem is its amenability. Among all, sonnet 354 beginning with "with your black eyelashes you brought me thousand doubtsʹ, taking an impressionist view, is one of the sonnets that can be compared and contrasted with the story of Ibrahim and Ishaelm (peace be upon them) in the Surah of Safat. The interpretation of "ghasre" (the palace of houri) in sonnet 354 derived from Surahs of Safat, Sad, Vaghea, Rahman is a clue on the one hand, links the audience mind with the story of the Holly prophet Ibrahim and Ishmael (peace be upon them) in the Surah of Safat, and on the other hand it causes a harmony and link among the couplets of the sonnet. Based on this amenability and contrast, it is found out that Hafiz artistically has created a semantic and lexical link between his sonnet and story of Ibrahim. In fact he has been under the influence of the story in the creation of his sonnet and has accorded it with the artistic and literal nature of sonnet. Consequently created by this amenability, a different meaning can be excluded considering single lexicon, expressions and couplets of the sonnet. On the other hand, a more logical relation and a stronger consolidation can be made among the couplets of the sonnet that facilitates understanding of the couplets. In this article it is aimed to clarify and analyze the relationship between the sonnet and the Koranic story, it is also meant to demonstrate a different analysis and interpretation with reference to Hafizʹs amenability from The Holy Koran verses, in addition to other meanings and expositions presented till now. Keywords: The Holy Koran, Ibrahim, Ishmael, Hafiz, black Eyelashes, Amenability