ريشه‎يابي دگرگوني‌هاي فكري و رفتاري تصوف مكتبي تا قرن نهم هجري قمري

Originating the Mental and Behavioral Changes in Radical Mysticism till 9th Century

بيشتر جنبش‌هاي احساسي و مكتب‌هاي فكري ايراني كه پس از شكست ساسانيان شكل گرفته از انديشه‎ها و زمينه‌هاي اجتماعي خالي نبوده است؛ از جمله آن‌ها گرايش‌هاي گروهي صوفيان است كه، ازطريق دعوت به زهد و استغنا، هدف شخصيت‌بخشي و بيدارگري داشته‎اند. البته اين هدف‌ها از ديد مراكز حكومتي پنهان نمانده و دريافته‎اند كه توجه بزرگان اين مكتب‌ها به پاكي نفس و تربيت رفتاري مردم، نتيجه‎اش اثبات و ثبات شخصيت انساني و درنهايت، كسب استقلال است؛ از‌اين‎رو كوشيده‎اند، ضمن رعايت جانب اين بزرگان و نگهباني از عظمت مقام و القاي تقدس زاهدانه آنان، درپي‌ جذب پيروان آن‌ها و منحرف‌كردن فعاليت‌هاي رفتاري آنان باشند. اين توجه هم حوزه‎هاي جغرافيايي و عاطفي اين مكتب‌ها را گسترش داده و هم ضرب ‌‌آهنگ سقوط آن‌ها را نواخته و سرعت داده است. در مقاله حاضر، برپايه شواهد و مدارك بازمانده، دگرگوني‌هاي فكري و رفتاري تصوف مكتبي ريشه‎يابي شده و نسبت ميان كميت خانقاه‌ها و گستردگي مراكز عمومي تصوف و فراهم‌شدن موجبات انحطاط و دگرديسي اين انديشه بيان شده است.

Most of Iranian emotional movements and mental schools that have been established after the breakage of Sasanian have not been without social thoughts and backgrounds. We can name the collective tendencies of mystics as one of these samples that by inviting the people to piety and self-sufficiency they aimed to give them identity and awakening. Of course, these purposes have not been away from the eyes of governmental centers, and they have found out that the attentions of these mystical saints to piety and behavioral education of people lead to the stability of their human personality and finally independence. So, in spite of apparent respecting these mystics and their great sacred position, they have tried to attract their followers and distort their behavioral activities. This kind of paying attention has spread both their emotional and geographical scopes and, meanwhile, has caused their final breakage and decline. This article aims to originate the mental and behavioral changes in radical mysticism based on the remained documents and evidences, and also explain the relation between the quantitive spread of the dervish monasteries and public mystical centers on one hand and the causes of the decline of this thought on the other hand.