بررسي و مقايسه جايگاه وجود شناسي و معرفت ‌شناسي عقل فعال نزد ابن سينا و توماس آكوييني

Analyzing and Comparing the Ontological and Epistemological Stance of Active Intellect for Avicenna and St. Thomas

عقل فعال بعد از ارسطو جايگاه متفاوتي در انديشه فيلسوفان داشته است. هريك بنابر نياز و خلايي در فلسفه خود جايگاه عقل فعال را تعيين مي‌كردند. افلاطون كليات را قايم به ذات، مجرد، و ثابت مي‌دانست كه در عالم محسوس نبودند. او نيازي به وجود عقل فعال حس نمي‌كرد، اما ارسطو، در مخالفت با استاد خود، كليات را در امور محسوس قرار داد، از آن‌جا كه ارسطو از عقل به‌ صورت مبهم و در مقايسه با حس سخن گفت، براي تبيين مفهوم كلي به وجود عقل نياز داشت. بعد از او، شارحان و مفسران آثارش عقل فعال را از فلسفه او بيرون كشيدند، يا مانند اسكندر افروديسي آن را موجود متعالي و خدا خواندند يا آن‌ را به مانند فيلسوفان مسلمان، فارابي و ابن ‌سينا، بيرون از نفس انسان قرار دادند كه از طريق آن هم مسيله رابطه كثرت با وحدت را حل كنند و هم مسيله معرفت را بي‌پاسخ نگذارند. درمقابل، فيلسوفاني مانند توماس آكوييني، در قرون وسطي، علي‌رغم تاثيرپذيري بسيار از اين انديشمندان، در زمينه عقل فعال موضعي متفاوت گرفتند و تبيين ديگري از ارسطو ارايه كردند؛ اينان عقل فعال را بخشي از نفس قرار دادند. عقل فعال در ابن ‌سينا جايگاهي مشابه عقل در ديدگاه افلوطين دارد؛ به اين ترتيب كه در حوزه وجودشناسي، حلقه ارتباط بين عقول مفارق (ده‌گانه) و امور محسوس و مبدا صدور كثرت جهان مادي است و در حوزه معرفت‌شناسي، افاضه صوَر كلي و معقولات بر نفس ناطقه‌ و خروج آن از قوه به فعليت از كاركردهاي آن است. عقل فعال براي توماس، به‌زعم خود او، بيش‌تر ارسطويي است و صرفاً جايگاه معرفت‌شناسانه دارد. براي او عقل فعال انتزاع‌كننده است، صور معقول را از محسوسات انتزاع مي‌كند و به فعليت مي‌رساند. در حوزه وجودشناسي، عقل فعال در نفس انسان قرار دارد و كاركردي وجودي و علّي ندارد.

The Agent intellect of Aristotle has different position in later philosophers’ thoughts. Each, according to their need and the vacuum in their philosophy would determine the position of the agent intellect. Plato considered ‘Universalsʹ as self-subsistance, immaterial and permanent which were not in the sensible world. He had not felt that there would be a need for agent intellect; however Aristotle, contrary to his master put ‘Universalsʹ in sensible things, and to be able to explain the concept of universals, required intellect. Since Aristotle discussed vaguely about the intellect and compared it with the sense, after him, exponents and commentators, extracted agent intellect from his philosophy, or like Alexander of Aphrodisias who considered it as a transcendent and supernatural being or put it beyond the human soul like, Muslim philosophers, Al-Farabi and Avicenna to resolve the issue of the relationship between plurality and unity as well as Knowledge. In contrast, some philosophers in the medieval age, like Thomas Aquinas despite the influence of these Muslim thinkers, regarding agent intellect took a different position and offered another explanation about Aristotle and put Intellect as part of the ‘soulʹ. Avicennaʹs agent intellect has the same position in Plotinus’ intellect. In the ontological realm, the link between separable intellects (tenth) and sensible things is offspring of emanation of the plurality of the material world. And in the epistemological realm, diffusion of the universal forms and ‘intelligibleʹ on ‘rational soul’ and transformation from potentiality to actuality is one of its functions. Agent intellect for Thomas, according to him, is more Aristotelian and merely has epistemological position. Agent intellect for him is abstractive agent; it abstracts the intellectual forms from sensible things and actualizes them. In the ontological realm, agent intellect located in human soul and has no ontological and causal functions.