تشبيه و تنزيه از ديد متكلمين مسلمان با تكيه بر فرازهايي از نهج البلاغه

Muslim Mutakallim’s Viewpoints on Tashbih and Tanzih

يكي از فروعات مبحث اسما و صفات الهي، صفات خبري است. صفات خبري از نظر متكلمين، اصطلاحاَ به صفات الهي كه از طريق خبر، يعني قرآن و حديث رسيده، اطلاق مي شود. گرچه ذكر صفات خبري لزوماَ به معناي صدور از جانب وحي و يا مفسران معصوم الهي نيست، بلكه اين صفات مي تواند با مفاد فطري بشر و عقل مستقل، مطابقت داشته باشد. بعد از رحلت پيامبراكرم ( ص )، جامعه مسلمين به دليل تخطي از تفسيرهاي معصومين [عليهم السلام ] در فهم و گزارش از صفات خبري، چنددسته شدند: 1- تشبيه گرايان: اشاعره، كراميه و اخباريون؛ كه صفات الهي را بدون تاويل مي پذيرفتند و دخالت عقل را در آن منع مي كردند؛ 2- تشبيه در عين تنزيه: عرفا و بعضي فلاسفه نظير "ملاصدرا"؛ معتقد بودند چون خداوند ذاتاَ واحد است، منزه و چون در قالب صفات مخلوقات متجلي مي شود، مشبه است؛ 3- تاويل گرايان شيعه و معتزله؛ كه معتقد بودند خداوند از همه شوون امكاني و نقصاني منزه است و صفات خبري را تاويل مي كردند. همين معنا صحيح است؛ چون اين نظريه از طريق وحي بياني به پيامبر اكرم (ص) رسيده، و از طريق احاديث ايشان و اوصيا طاهرين‌اشان به مردم ابلاغ شده است. از آنجاكه نظريه وحدت وجود در تعارض با «تنزيه مطلق حق» است و خود وحدت وجود از نتايج اصالت و تشكيك وجود است، بنابراين ابتدا اصالت وجود، سپس اشتراك معنوي، بعد تشكيك و در آخر وحدت وجود مورد بررسي و نقد قرار مي‌گيرد. در پايان پژوهش نيز خاطر نشان خواهيم داد كه نظريات وجودي حكمت متعاليه، در تعارض با «تنزيه مطلق حق» است. سپس پيشنهاد داده شد تا به جاي نظريات وجودي ذكرشده، نظامي ديگر جايگزين شود تا بهتر بتواند معناي تنزيه مطلق را كه برگرفته از معارف اهل بيت است، تبيين نمايد.

A large portion of discussions about God’s names and attributes is devoted to narrative attributes of God, i.e. divine attributes referred to in the Quran and Hadith. From the early days of Islam, Muslims asked questions as to whether God has limbs similar to other creatures. After the Holy Prophet of Islam passed away, the Ummah became divided into different groups holding different views about the narrative attributes of God: Ash?ʹirah, Kar?miah, and Ekhb?riah who accepted the divine attributes without interpretation and opposed the intervention of reasoning in that (supporters of tashbih); mystics and some philosophers, including Mulla Sadra who believed that God is essentially single and thus Munazzah; still, He reveals Himself through the attributes of creatures, and is, thus, Mushabbah (supporters of tashbih-tanzih) and finally Shiites and Mu’tazilah who interpreted the narrative attributes of God (supporters of ta’vil). The third group holds the right view. This article addresses the principality of existence, gradation and modulation of existence and unity of existence. It is recommended that a new system based on the principality of essence, rejection of congruity, spiritual commonality, and gradation and modulation of existence replace the existential theories of Transcendental Philosophy in order to better explain the theory of pure tanzih. Keywords: principality of existence, principality of essence, gradation and modulation of