درآمدي بر تاريخ ذهنيت عامه در معماري ايران

History of Mentalities in Iranian Architecture: an Introduction

آثاري كه از معماري گذشته ايران به جا مانده، گنجينه‌هاي ارزنده معماري ايران است، اما اين آثار، نماينده تام معماري‌اي نيست كه در طي سده‌ها در اين سرزمين تحقق يافته است. بيشتر آنچه از بناها به دست ما رسيده، آثار فاخر و شاهانه است و از طريق اين آثار، به ‌دشواري مي‌توان به بخش اعظم معماري ايران ـ معماري عموم مردم ـ پي برد. از اين گذشته، آثار معماري نتيجه نهايي مسير معماري است. معماري فقط اثر معماري نيست؛ انديشه‌ها و خيال‌هاي معماري، پسند و ذوق فردي و جمعي، مسير طراحي و ساخت، آموزش معماري، حرفه و نظام صنفي معماري، بانيان و حاميان معماري، معماران و كارگزاران معماري همه در اين مسير دخيل‌اند و شناخت معماري مستلزم شناخت اينها نيز هست. پس براي فهم معماري مردم، بايد علاوه بر بناهاي ايشان، از پندارها و انديشه‌هايشان درباره بناها و همه وجوه ديگر معماري هم باخبر باشيم. يكي از وظايف تاريخ‌پژوه معماري ايران، جستن راه‌هايي براي پي بردن به جنبه‌هايي از معماري ايران است كه روزگار از ما پنهان داشته است؛ راه‌هايي كه به واسطه آن ها به معماري عوام، يا نسبت‌هاي عوام با معماري فاخر، پي ببريم. در روزگار ما، در ديگر حوزه‌هاي تاريخ‌نويسي و تاريخ‌پژوهي، كساني در صدد برآمده‌اند تا تاريخ مبتني بر زندگي اشراف و اعيان و پادشاهان را كنار بگذارند و از خلال يافته‌ها و دانسته‌هاي تاريخي، به شناخت زندگي و انديشه عامه مردم بپردازند و براي اين منظور، رويكردهايي پيش نهاده‌اند. يكي از اين رويكردها، «تاريخ فرهنگي» است و يكي از شاخه‌هاي آن، «تاريخ ذهنيت» يا «تاريخ نگرش عامه» است. هدف از اين مقاله، گشودن باب مطالعه تاريخ ذهنيت عامه در معماري ايران است. بدين منظور، نخست تاريخ ذهنيت، ماهيت و سير تكوين و تحول آن را به ‌اجمال معرفي مي‌كنيم، سپس امكانات آن را براي مطالعه تاريخ معماري ايران، بررسي و منابع آن را معرفي مي‌كنيم. آن‌گاه نمونه‌ها و موضوع‌ها و منابعي براي آزمودن اين شيوه تاريخ‌پژوهي در معماري ايران پيش مي‌نهيم.

The architectural works that remained from the long history of Iran are indeed treasures of Iranian architecture. However, these works are not perfect manifestations of the architecture which had been realized in Iran during centuries. Most of what we have inherited from this architecture are monuments. Such majestic works can hardly lead us to the major part of the architecture, which is popular architecture. Furthermore, architectural works are the final products of a process, which is itself a subject of architecture historical study. Architectural ideas and images, individual and collective taste of architecture, design and construction processes, architectural education, the profession and guilds, patrons and patronage, architects and other agents and practitioners of architecture, all can be relevant subjects of architectural history. Studying the architecture of Iranian people requires studying not only the product of architecture, but also all the process and its factors, including the people thinks, ideas and mentalities about buildings and other aspects of built environment. One of the tasks of the historian of Iranian architecture is seeking for ways to reach those aspects of this architecture which are concealed from us by the hands of history, ways which can lead us to the popular architecture, or the relations between monumental and popular architecture. In our time there are some approaches in history whose aim is put away the prevalent approach in history, discovering the popular life and culture. One of these approaches is “cultural history”, which has a branch as “history of mentalities”. Architectural historians can take such approaches in the study of architecture history. The goal of this article is introducing the history of mentalities as an approach to Iranian architectural study. First, we will briefly introduce the history of mentalities, its nature and development. Then we will consider its potentialities for Iranian architectural history and introduce its potential sources. At last we will give some examples and propose some topics in the field of “the history of mentalities in Iranian architecture”.