ريشه‌هاي تكوين نظريه‌ي اعجاز قرآن و تبيين وجوه آن در قرون نخست

The origins and early development of the theory of I‘jāz al-Qur’ān

كهن‌ترين منابع كلامي، حديثي و تفسيري عالمان مسلمان طي قرون نخست به ندرت نظريه‌اي روشن درباب وجه اعجاز قرآن بيان مي‌كنند. اين در حالي است كه در آغاز قرن پنجم، اين بحث در آثار محققاني چون باقلاني، قاضي عبدالجبار و شريف مرتضي به نحوي بالغ و كامل مطرح مي‌شود. غيبت اين امر از يك سو و حضور انبوهي از مباحث قرآني ديگر در آثار اسلامي قرون نخست اسلامي از سوي ديگر، اين پرسش را در ميان مي‌آورد كه عالمان اسلامي از كي و تحت چه شرايطي به موضوع اعجاز قرآن و تبيين وجه آن پرداخته‌اند. اين مقاله مي‌كوشد با مروري بر پيشينه‌ي مباحث مرتبط، دو خاستگاه تاريخي براي پيدايش و نظريه‌پردازي درباب وجه اعجاز قرآن در قرون نخست بازشناسي كند: نخست مباحثات و مناظرات كلامي مسيحيان و مسلمانان درباب نشانه‌هاي نبوّت حضرت محمد(ص) و دوم تلاش‌هاي ادبي و كلامي معتزله‌ي بصره و بغداد. پس از اين دوران، متكلمان معتزلي اين امر را در قرن چهارم بيشتر و بيشتر مطرح كردند كه در اواخر اين قرن، درآمد. از آغاز قرن پنجم، نظريه‌پردازي درباب اعجاز و تبيين وجه اعجاز قرآن هم در آثار كلامي و هم در آثار تفسيري عالمان تمامي فِرَق متداول و به يكي از مباحث اساسي در دو دانش تفسير و علوم قرآن تبديل شده است.

The oldest works of Muslim scholars in the fields of kal?m, ?ad?th and tafs?r during the 2nd and 3rd centuries AH rarely offer an explicit basis for regarding the Qur’?n as an inimitable miracle of the Prophet. However, the issue appears fully fledged in the works of scholars such as al-B?qill?n?, Q??? ‘Abd al-Jabb?r and al-Shar?f al-Murta??. This silence in the early Islamic centuries, when considered side by side with the profusion of other Qur’?nic discussions in the same period, raises the question of when and under what conditions the early Muslim scholars began to deal with the subject of i‘j?z al-Qur’?n. The essay identifies two factors that gave impetus to the emergence and development of theories about the Qur’?n’s inimitability: first, Christian-Muslim polemics about the signs of Muhammad’s prophecy, and second, the literary and theological endeavors of the Mu‘tazil?s of Baghdad and Basra. After initiating discussion and speculation about the nature of the Qur’?n’s inimitability, some Mu‘tazil? theologians extended the scope of the topic during the 4th century, until it assumed the form of a bona fide Qur’?nic issue in taf?s?r. From the beginning of the 5th century until the present, speculation about the i‘j?z and its nature became a common feature of theological and exegetic works for all Islamic sects.