آرمان شهر ديني در عقلانيت فلسفي حكيمان مسلمان

Areligious utopia envisaged by muslim philosophers

پرداختن به فلسفه‏ي سياست، آيين شهرياري و جستجو از جامعه‏ي آرماني، يكي از دغدغه‏هاي فكري حكيمان مسلمان بوده است و بحث و گفتگو در باب چنين جامعه‏اي و تفلسف و نظريه‏پردازي در خصوص آن از مشغله‏هاي جدي آنان به شمار مي‏آيد. بخش مهمي از آثار فلسفي كه توسط مسلمانان توليد شده است، به بازتاب انديشه‏ي فلسفي آنان در باب جامعه اختصاص يافته است. در اين مقاله، نخست، عوامل طرح و پردازش اين مساله در ذهن و زبان حكيمان مسلمان و منابع الهام بخش آنان بررسي شده است. يكي از منابع اساسي الهام بخش فيلسوفان ما براي طرح چنين مباحثي، قرآن بوده است. از همين رو، ضمن بررسي چند و چون اثرگذاري اين منبع ارزش‏مند بر فليسوفان مسلمان، مولفه‏هاي انديشه‏ي سياسي در قرآن و آسيب‏شناسي وضعيت موجود و ترسيم وضعيت مطلوب در خصوص فرد و جامعه از منظر قرآن مورد بحث قرار گرفته است. افزون بر منبع وحياني، عواملي كه به عقلانيت فلسفي مسلمانان مربوط مي‏شود و همين طور تاثيرپذيري آنان از ميراث فلسفي يونان باستان، كه در جريان نهضت ترجمه به دنياي اسلام منتقل شد، بخش ديگري از مطالب اين مقاله را به خود اختصاص داده است. نخستين فيلسوفي كه در دنياي اسلام مباحث مستقل و منظمي در خصوص آرمان شهر و اركان و مولفه‏هاي آن مطرح كرد و آثار متعددي در باب آن تاليف نمود، فارابي است؛ به همين جهت است كه او را بنيان‏گذار فلسفه‏ي سياسي در دنياي اسلام ناميده‏اند. نگارنده ضمن گزارش ديدگاه فارابي و بررسي عناصر انديشه‏ي سياسي او، كارنامه‏ي اخلاف او را نيز ورق زده است، و ضمن معرفي آثاري كه درباره‏ي انديشه‏هاي سياسي ابن سينا، شيخ اشراق، ملاصدرا به رشته‏ي تحرير درآمده است، مواضعي را كه خود اين فليسوفان به استقلال يا به تبع مباحث ديگر مطرح كرده‏اند، معرفي نموده است. افزون بر آنها كارنامه‏ي انديشمنداني همچون ابن خلدون، خواجه نصيرالدين طوسي و كساني كه به هر جهت فيلسوف صاحب مكتب محسوب نمي‏شوند، نيز مرور شده است.

M uslim philosophers have always been preoccupied with concepts such as political philosophy, leadership of the society and utopia. In this paper, the writer first explores the reasons why these questions have preoccupied the minds of Muslim philosophers. Since the Qur’an has been one of the main sources inspiring Muslim philosophers, the writer has then traced the roots of such political thinking in the Qur’an. Apart from the Qur’an, Muslim philosophers have also been affected by the philosophical heritage of the ancient Greece, which was transferred to the world of Islam in the second century AH through translation. The writer then discusses the ideas of political thinkers such as Farabi, father of political philosophy in the world of Islam, Ibn Sina, Molla Sadra and Sohravardi as well as Ibn Khaldoon and Khajeh Nasiroddin Toosi.