پژوهشي در سير تاريخي تنقيح مناط در فقه اماميه

A Research on the Historical Course of Tanqih al-Manat in Imami Jurisprudence

تنقيح مناط، عبارت است از خالص كردن و منقح كردن علت و مناط حكم از اوصاف و خصوصيات زايد همراه حكم و تعميم آن به هر مورد برخوردار از ويژگي مشترك. تنقيح مناط، نخستين بار در سده پنجم توسط اهل سنت مطرح شد و بعدها در سده هفتم به طور صريح و رسمي، در بين شيعه مطرح گشت. (اگر چه پيش از آن نيز رويكردهايي غير صريح به آن صورت گرفته بود). اين روش بعد از آن نيز كم و بيش مورد توجه فقها بوده و به آن استناد جسته و در موردش سخن رانده‌اند. در اين مقاله چگونگي رويكرد فقيهان از آغاز تا به امروز در آرا و نظريات و در عمل و استنادات، در ادوار مختلف، مورد تحليل و تبيين قرار گرفته و در نتيجه آن مشخص مي‌شود كه جز يكي از فقها، به دليلي قابل توجيه، هيچ كس به كلي با حجيت تنقيح مناط مخالف نيست و تقريباً همه حجيت تنقيح مناط قطعي را مي‌پذيرند و تنها تني چند از بزرگان، حجيت آن را در احكام غير تعبدي محدود كرده‌اند؛ اگر چه كه از طرف ديگر، عموم فقهاي اماميه با حجيت تنقيح مناط ظني مخالفند و تنها بعضي از اعلام اماميه، تنقيح مناط ظني مستند به لفظ و بعض ديگر تنقيح مناط اطميناني را معتبر دانسته‌اند.

Tanqih al-manat (refinement of the basis of the ruling) is the refining and elaborating of the reason and basis of a ruling of the redundant features along with decreeing and generalizing it to any case that enjoys a common feature. Tanqih al-manat was brought up first by the Sunnis in the fifth/twelfth century and later on in the seventh/fortieth century was explicitly and formally raised among the Shi‘as. (However, implicit approaches to it had already been adopted, as well) This approach had later been more or less of interest to the jurists and they had made reference to it and talked about it, too.In this article, the approach of the jurists has been analyzed and explicated from the beginning up to the present in terms of the opinion and viewpoints in action and evidences in various periods. It is also clarified, in conclusion, that except one of the jurists for some justifiable reason, no body disagrees in general with the authenticity of tanqih al-manat and almost all accept the authenticity of the definite tanqih al-manat and that only some great scholars have restricted its authenticity to the non-devotional rulings. On the other hand, however, all the Imami jurists disagree with the presumptive (zanni) tanqih al-manat and only a few of the notable Imami scholars have regarded as valid the presumptive tanqih al-manat supported by lafz (term, wording) and some others have regarded as valid the confided tanqih al-manat.