بازخواني سياست مذهبي فاطميان در مغرب

Reappraisal of the Religious Politics of the Fatimids in Maghrib

به رغم اينكه تشكيل دولت فاطمي در مغرب (297 ق)،‌‍ از نظر سياسي براي اسماعيليه پيروزي درخور توجه به شمار مي‌رفت، موفقيت در حوزه مسايل مذهبي در آنجا به آساني مقدور نبود. اين در حالي بود كه آرمانهاي مذهبي و اهداف سياسي، ايجاب مي‌كرد فاطميان از همان ابتدا درصدد انتشار عقايد مذهبي خود در ميان ساكنان قلمرو مغرب برآيند. بر اين اساس، علاوه بر رسميت بخشيدن به مذهب اسماعيلي، اشاعه آن را محور اصلي سياست مذهبي خود قرار دادند. يافته‌هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد؛ برخلاف نظر برخي پژوهشگران، فاطميان نه تنها نسبت به انتشار مذهب رسمي خود در مغرب بي‌اعتنا نبودند، بلكه تلاش‌ زيادي براي گسترش آن به كار بستند؛ اگرچه اين كوشش‌ها با نتيجه مطلوب آنها همراه نبود. تعليم و تبليغ عقايد اسماعيلي، جلوگيري از به جاي آوردن مناسك مذهبي اهل سنت، برخورد خشونت‌آميز با فقهاي مالكي مغرب، تلاش براي جلب نظر علماي اهل سنت با مشاركت دادن آنها در اداره امور و نيز فعاليت‌هاي فكري و فرهنگي با هدف تقويت پايه‌هاي نظري و كاربردي مذهب اسماعيلي، وجوه مختلف سياست مذهبي فاطميان در مغرب را تشكيل مي‌داد.

Despite the fact that the formation of the Fatimid state in Maghrip (297/909) was considered as a remarkable victory for the Isma‘ilis, success in the field of religious matters was not easily achievable there. As such, the religious and political ideals demanded that the Fatimids sought from the beginning to disseminate their religious beliefs among the inhabitants of the Maghrib territory. Accordingly, in addition to making the Isma’ilism a formal school, they made its promulgation as their main pivot of religious politics. The findings of this research indicate that contrary to the viewpoints of some researchers, the Fatimids were not only not negligent in dissemination of their formal sect in Maghrib, but also made great efforts in developing it, even though these efforts did not result in desirable outcomes. Education and propagation of Isma‘ili doctrines, prevention of performing the Sunni religious rites of devotion, violent confrontation with the Malikite jurists of Maghrib, attempts to attract the attention of the Sunni scholars by letting them participate in managing the current affairs as well as intellectual and cultural activities aiming at strengthening the theoretical and functional foundations of the Isma‘ili school of thought constituted the Fatimid’s different aspects of religious politics in Maghrib.