تحليل جايگاه خيال و وهم در گستره ادراكات و افعال انسان از منظر صدرالمتالهين

The Analysis of the Place of Imagination and Fancy in the Domain of Human Perceptions and Actions According to Mulla Sadra

حوزه «ادراكات» و «فلسفه فعل»، از مباحث نو و حايز اهميت در فلسفه اسلامي است. مسيله‌ خاصّ اين پژوهش، تحليل و تبيين منسجم جايگاه دو قوّه از قواي باطني، يعني خيال و وهم، در گستره ادراكات و افعال انساني است. از آنجا كه خيال، محلّ نگهداري صور جزيي ‌است، ملاصدرا عملكرد ‌اين قوّه در ادراكات و افعال را در رابطه‌اي چند سويه با ديگر قواي باطني تبيين نموده است. همچنين ملاصدرا خيال را به مثابه يكي از مبادي اساسي افعال، حلقه رابط بين عالم محسوسات و معقولات و مانند ملكه‌اي در حفظ صور ‌مي‌داند. ‌اين قوّه، مبدا ابعد در افعال عبث، گزاف، عادي، طبيعي و مزاجي ‌است. وهم نيز از قواي مدرِكه ـ مدرك معاني جزيي ـ است. در تبيين حيطه عمل و تسلّط قوّه وهم با رويكردي توسعه‌اي، ‌مي‌توان جايگاه اين قوّه را از «قوه‌اي ادراكي در كنار ساير قواي ادراك باطني» ارتقا داد و آن را «مسلّط بر تمام قواي حيواني» و در نهايت، وهم را همان «نفس حيواني» دانست. ديگر آن كه وهم، نقشي اساسي در خطاهاي ادراكي و افعال تابع آن دارد.

The domain of ‘perceptions’ and ‘philosophy of action’ is a new and significant issue in Islamic philosophy. Our goal is to provide a consistent analysis of the place of two internal faculties - namely imagination and fancy - in the domain of human perceptions and actions. Regarding imagination as the place of particular forms, Mulla Sadra explains the function of these two faculties in multiple relations with other internal faculties. Seeing the imagination as a significant basis of action, Mulla Sadra explains the role of imagination as a link between sensible and intelligible world and like a habitus in keeping forms. This faculty is the source of arbitrary, habitual, natural and temperamental actions. Also fancy - as a perceiver of particular concepts - is the faculty of perception; With a expansion approach, we can promote the place of this faculty from ‘An intellective faculty along with other internal intellective faculties’ to a ‘dominant faculty on all animal faculties’ and even finally take the fancy equal to ‘animal soul’. And also fancy has a basic role in the intellective/ perceptive mistakes and its subsequent actions.