درآمدي بر بررسي علل اجتماعي قحطي‌ها در ايران مورد‌پژوهيِ قحطي عام و عظيم 1288 ق/ 1249 ش

An Introduction to the Studying of the Social Factors of Famines in Iran: (A Case Study of the Great Famine of 1871)

قحطي در ايران سابقه‌اي به قدمت تاريخ اين سرزمين دارد. ساكنان ايران زمين، از كهن‌ترين روزگاران، به‌صورت ادواري، با قحطي و كميابيِ ارزاق دست به گريبان بوده و به‌كرات بر اثرِ آن قربانيان بسيار داده‌اند. درباره اسباب و علل ايجادكننده اين قحطي‌ها سخن بسيار رفته است. بعضي از محققان، ساده‌انديشانه و عجولانه، به سراغِ نزديك‌ترين و سهل‌الوصول‌ترين عاملي كه به نظرشان مي‌رسيده ـ قهر طبيعت ـ رفته‌اند و مصايب بي‌شماري را كه طيِ قرون متمادي بر اثر قحطي براي مردم ايران پديد آمده است، يك‌باره و يك‌سره، معلول بي‌مهري طبيعت دانسته‌اند. اين تصور نه به كلي خالي از واقعيت است و نه تمامِ واقعيت را دربر دارد. ترديدي نيست كه فلات ايران ـ در مقام مقايسه با بخش‌هايي از جهان نظير اروپاي غربي و شمالي، ‌كانادا، و نيز در قياس با متوسط كل جهان ـ از رطوبت و بارندگي كافي برخوردار نبوده و نيست؛ به همين دليل، در طول تاريخ، بسياري از قحطي‌هاي ايران از خشك‌سالي‌هاي متناوب نشيت گرفته است . با وجود اين، ‌دور از منطق و واقعيت خواهد بود اگر نقشِ بسيار موثر و تعيين‌كننده عواملِ گوناگونِ اجتماعي در ايجاد و سيرِ تحولِ قحطي‌هاي ايران ناديده يا دست‌كم گرفته شود. اين عوامل گاه منشا و علت شروع قحطي‌ها بوده‌اند (عوامل اوليه) و گاه عامل تشديد‌كننده و ادامه‌دهنده آن‌ها (عوامل ثانوي يا جانبي). در اين مقاله بر آنيم تا تاثير مشخصِ عوامل اجتماعي را در شكل‌گيري و تداوم عظيم‌ترين و دهشتناك‌ترين قحطي ايران در طول تاريخ بازنماييم ـ تاثيري كه كم ‌و بيش در اكثريت قحطي‌هاي ايران مشهود است. در اين پژوهش، نخست به توصيف چگونگي شروع اين قحطي و نقش عوامل طبيعي و جَوي در ايجاد آن، و نيز بررسي ابعاد و پيامدهاي جمعيتي، سياسي، و اقتصادي و ... آن مي‌پردازيم و سپس به سراغ عوامل اجتماعي و فرهنگي مي‌رويم.

Iran famines are as old as the history of the country. A great deal has been said about the causes of the famines. Most are concerned with the most superficial explanation of the famines, namely the wrath of the nature; and all that has gone to the Iranian people turned out to be the outcome of the unkindness of the Mother Nature. Such explanations are somewhat far from the reality. It is true that Iranian plateau, compared with parts of the world: namely Northern and Western Europe and also the world average, has less rainfall. Therefore, some of the periodical famines have occurred because of that. Still it is far from reality if we ignore the role of the various social factors in the creation of Iranian famines. The social factors sometimes have been the cause and trigger of the famines (primary or external factors) and sometimes have acted as intensifiers (secondary or side factors). In this article we have explained the significant role of the social factors in originating and continuing the greatest and most dreadful famine of 1871.