فرافكني و توجيه (دليل‌تراشي) در فرهنگ عامه ايران

Projection and Rationalization in Iranian Folklore

فرهنگ عامه‌ اعم از امثال، حِكَم، كنايات، استعارات، داستان‌هاي عاميانه، مَتَل‌ها، چيستان‌ها، و مانند آن انعكاس گويا و آيينه تمام‌نمايِ سنت‌ها، دانسته‌ها، باورها، منش‌ها، و ارزش‌هاي فرهنگيِ يك جامعه است كه از رهگذرِ آن، مي‌توان به شناختِ واقعيِ خلقيات و رفتارهاي مردم آن جامعه و انگيزه‌ها و عللِ موجبه آن دست يافت. فرافكني و توجيه (دليل‌تراشي) از جمله ابتلايات بزرگ اجتماعي ماست كه در سطحي بسيار گسترده در بين طبقات و قشرهاي مختلف جامعه، از پايين‎ترين مراتب گرفته تا بالاترين مدارج، رواج تام دارد. وسعت و شدت شيوعِ اين دو عارضه بزرگ اجتماعي، تا حدود زيادي، معرف و نشانه شيوعِ روحيات اجتماعي نامطلوبي از قبيل «مسيوليت‎ناپذيري»، «خود منزّه‎بيني»، «واقع‎گريزي»، «فريب‎كاري»، و امثال آن است كه غالباً و عمدتاً جنبه ناخودآگاه دارند. بديهي است كه اين روحيات و عوارضِ بيمارگونه يك‎باره و يك‌شبه پديد نيامده‎اند و ريشه‎هايي ديرينه و عميق در تاريخ تحولات اجتماعي جامعه ما دارند؛ هر چند، سرعتِ فوق‎العاده شيوع آن‌ها در سال‎هاي اخير، بنفسه، موضوعي شايان تامل و نگران‌كننده است. در اين مقاله، تلاش شده است مظاهر و جلوه‎هاي اين دو مفهومِ اساساً روان‎شناختي در فرهنگ عامه ايران و نيز در برخي پاره‌فرهنگ‎هاي منطقه‎اي و قومي آن، رديابي و براي هريك شواهد كافي جست‎وجو و ارايه شود. براي اين منظور، نخست تعريف و توضيح مختصري از دو مفهوم مزبور ذكر و سپس به اِحصاي موارد و شواهد آن‌ها در فرهنگ عامه پرداخته شده است.

Projection and rationalization are among the major problems that people encounter often in daily relationships as common defense mechanisms. The extent of which this problem exists is an indication of certain unpleasant mentality. It is due to undesirable behaviors like denying responsibility, escaping reality, deception and immaculate presentation of oneself; the characteristics which usually take place unconsciously. Since the folklore is the presentation of traditions and social behavior and cultural values, therefore, in this article the attempt is made to trace the indications and instances of these concepts in Iranian folklore and in its subaltern cultures. The instances were found in the folk stories, proverbs and wise sayings. For this purpose first these psychological concepts were defined and explained, and then the instances extracted from the sources were presented. It is necessary to remember that at times certain instances carry both meanings of the projection and rationalization in them simultaneously.