حافظ و خلاف‌عادت در صورت و معني غزل

Hafez and Norm-breaking in Form and Content of the Ghazal

خروج از عادت در حيطه ادبيات هم، همچون ديگر معارف انساني، كار نوابغ است. خلاف‌عادت‌هايي كه حافظ در غزل خود ايجاد كرد منشا جرياني شد كه مقلدان بسياري را پديد آورد. اين خلاف‌عادت‌ها در حوزه صورت، معني، يا ارتباط‌هاي ممكن در معني و صورت رخ داده است. نقد اخلاق اجتماعي يكي از هنجارشكني‌‌هاي معنايي بود. ابداع ظرايف‌ بلاغي كه تازگي آن‌ها بخصوص در حوزه ايهام مشهود بود، خلاف‌آمد ديگري در ايجاد پيوندهاي گوناگون نشانه‌ها بر محور افقي شعر محسوب مي‌شود كه حاصل توغل حافظ در شناخت بار معنوي كلمات در پيوند با جلوه‌هاي مختلف فرهنگي بود. هماهنگي زمينه معنايي و عاطفي غزل با موسيقي عمومي حاكم بر آن، كه از طريق وزن عروضي، همنشيني كلمات و قافيه پديد مي‌آيد، يكي ديگر از ويژگي‌هاي غزل حافظ‌ است كه ارزش تاثيربخش آن و صميميت عاطفي‌اش در غزل حافظ مشهود است. شايد برجسته‌ترين خلاف‌عادت در غزل حافظ شيوه ارتباط مخفي معاني پراكنده در طول يك غزل باشد كه سبب شده است غالب كساني كه درباره غزل حافظ سخن گفته‌اند، آن را چندمعنايي و فاقد پيوند منطقي ميان ابيات بدانند، اما اين ابيات با وجود تداعي‌هاي دور از هم و فاصله‌دار، در باطن عميقاً به هم مربوط‌اند. مقاله حاضر علاوه بر اشاره به خلاف‌عادت‌هاي بلاغي و هنري و معنايي نشان داده است كه در آن سوي ظاهر پراكنده‌نمونِ‌ ابيات كه ناشي از تداعي‌هاي دور و درازِ ذهن سرشار از بار فرهنگي و تجربي حافظ است، پيوندي باطني وجود دارد كه از طريق تبديل گزاره‌هاي عادت‌گريز به گزاره‌هاي عادت‌پذير دريافتني است. براي روشن‌شدن مطلب غزلي از سعدي با حافظ مقايسه شده است.

Norm-breaking in the field of literature, like other areas of human knowledge, is the province of the talented. Norm-breakings Hafiz undertook in his ghazals came to be the source of a movement with a good many imitators. His norm-breakings took place in form, meaning and/or in the possible relationships between the two. Critiquing the social mores was one of his trademark iconoclastic practices in the realm of content. Another norm-breaking was inventing rhetorical subtleties whose novelty was particularly conspicuous in the realm of pun. It was an innovation in creating varied links of signs on the horizontal axis of poetry—an innovation resulted from Hafez’s contemplations on the emotional meanings of words conjured up in various cultural aspects. The harmony of meaning background and emotional background with the general music dominating them—a linkage created by meter, rhyme and juxtaposition of words—is another feature in Hafez’s poetry. The impressing value and emotional intimacy of these elements are palpable in his poetry. The most remarkable norm-breaking in Hafez’s ghazals may be the way in which the scattered meanings clandestinely interact through a ghazal; this has caused most scholars to regard it as polysemous and lacking in terms of logical relationship among couplets. These couplets, albeit distantly related with each other, are connected deep inside. Besides demonstrating Hafez’s rhetorical, artistic as well as semantic norms-breakings, the present paper shows that in spite of his poetry seeming scattered, which is a result of distant and far-reached associations in Hafez’s culturally and experientially loaded mind, there is an inner relationship among them that can be understood by transforming the norm-breaking propositions to norm-enforcing ones. A ghazal by Saadi is juxtaposed to one by Hafez to illustrate the issue at hand.