معني بر ره رمز (تاويل و تفسير اسطوره ها و رويكرد مطهّر بن طاهر مقدسي به اساطير ايراني در كتاب آفرينش و تاريخ)

Unraveling the Symbols: Interpretation and Justification of Iranian Myths in Motahhar ben Tahir el-Maqdisi’s Afarinesh va Tarikh

جستار حاضر در دو بخش تنظيم شده است: بخش نخست نگاهي مختصر به تاريخ تاويل و تفسير اساطير است و بخش دوم، به مساله تاويل و تفسير اساطير ايراني در كتاب آفرينش و تاريخ اثر مطهر بن طاهر مقدسي اختصاص يافته است. با پيدايش علوم و ظهور اديان تك خدايي، اساطير رو به زوال رفتند. دانشمندان آن‌ها را دروغ ناميدند و دين ورزان كفر و شرك. نخستين هجوم ها به اساطير در قالب تاويل آن‌ها صورت گرفت. تاويل اساطير هم از سوي مخالفان اساطير به عنوان نخستين مرحله براي نابود كردن آن‌ها و هم از سوي باورمندان به اسطوره ها براي تطبيق دادن آن‌ها با باورهاي علمي و نظام هاي عقيدتي جديد صورت گرفته است. در بخش نخست اين جستار، به تاويل، تاريخچه، شيوه ها و اسباب كلّي آن پرداخته شده است. نهضت فرهنگي شعوبيه، با هدف احياي فرهنگ ايراني در قرن چهارم به اوج خود رسيد. از جمله فعاليت هاي شعوبي گردآوري و تنظيم تاريخ ملّي ايران بود كه بعضاً شامل اساطير، موجودات و كردارهاي شگفت بود؛ عده اي از شعوبيه براي جلوگيري از ردّ و انكار آن‌ها از سوي معاندان به تاويل و تفسير اساطير و خوارق عادات پرداختند. مقدسي مولّف كتاب آفرينش و تاريخ (البدا و التاريخ) نخستين كسي است كه با هدف حفظ و گسترش فرهنگ ايراني به شيوه اي خاص دست به تاويل اساطير برده است. در بخش دوم اين جستار، ضمن اشاره به زمينه هاي فرهنگي و اجتماعي مساعد براي تاويل در قرن چهارم، به بررسي نوع و شيوه تاويل-گري هاي مقدسي از اساطير ايراني پرداخته شده است.

The present article, first, gives a brief account of hermeneutics, its history, and its methods. Then, the focus is directed to the interpretations and justifications of the Iranian myths as they appear in Motahhar ben Tahir’s work Afarinesh va Tarikh (i.e. Genesis and History). Science and religion are two powerful opponents of myths. After the development of science and the emergence of monotheistic religions, myths were declining. Scientists refuted them and the men of religion considered them as heresy. The first attacks against myths took place in the form of interpretation. The interpretation of myths has been done by two parties: the opponents of myths who aimed to destroy them and the believers who meant to adapt them to the new scientific systems and religious beliefs. With the revival of the Persian culture, the Iranian cultural movement (i.e. Shuʹubiyyah) reached its climax in the 4th century A.H. One of their missions was to collect and arrange Iranian national history which included myths and the accounts of extraordinary creatures and deeds. To prevent the denial of the myths by the opponents, some of the Shuʹubi scholars began interpreting and justifying them. Motahhar ben Tahir, author of Afarinesh va Tarikh, was the first who, with the aim of preserving and developing Iranian culture, interpreted myths with his own specific methods.