بازيابي ابعاد تفسير كلامي آيه‏ «اِنِّي‏ جاعِلٌ‏‏ِ فِي‏الْارْضِ خَلِيفَهً»

Detection of Theological Aspects of «اِنِّي‏جاعِلٌ‏‏ِفِي‏الْاَرْضِ‏ِخَلِيفَهً»

هر چند به نظر مي‌رسد آيه «اِنِّي ‏جاعِلٌ ‏‏ِفِي‏ الْارْضِ ‏ِخَلِيفَهً» در سوره بقره تنها طليعه و مقدمه داستان‏ خلقت‏‏‏‏‏‏‏‏ِ حضرت‏‏‏ ‏آدمعليه‌السلام است، لكن اين آيه مشتمل بر نكات ‏‏‏‏‏‏‏‏تفسيري ـ ‏كلامي ‏ارزشمندي است كه برخي از آنها از ديرباز به اجمال و پراكنده در آثار علمي ‏فريقين به‌ويژه اماميه بيان شده ولي هيچ‌گاه تبيين نشده است.‏ ‏‏‏‏‏‏نوشتار حاضر بر آن است تا ابعاد تفسيري ـ كلامي اين ‏‏‏‏‏آيه را در ميراث‏‏ علمي اماميه و اهل ‏‏‏‏‏‏سنت، مورد بررسي قرار‏‏‏‏‏‏‏‏ گيرد؛ ابعادي همچون هدف از آفرينش خليفه در زمين، لزوم ‏‏‏‏وجود خليفه در زمين و ضرورت ‏‏‏‏‏‏‏‏ِنياز به امام، تقدم‏‏‏‏ وجود خليفه بر ديگران، اختصاص تعيين‏‏‏‏ خليفه به خداوند، لزوم ‏‏‏‏عصمت‏‏‏ خليفه و امام و غيرهم. اين موارد مهمترين مباحث‏‏ كلامي ‏‌است كه برخي از محدّثان و مفسّران متكلّم با استناد به آيه مذكور به آنها اشاراتي داشته‌اند. در آثار علمي اهل ‏‏‏‏‏‏سنت نيز در خصوص اين ‏‏‏‏‏‏آيه، تنها به مباحث‏‏ معدودي همچون عصمت‏‏‏ ملايكه، علم يكي از شروط خلافت، و برتري ‏‏آدمعليه السلام بر ملايكه اشاره‏‏‏ شده كه اين‏‏‏‏‏‏ استفاده اندك از آيه، ناظر به تفاوت مباني ‏‏‏‏‏‏‏كلامي‏ اهل‏ ‏‏‏‏‏سنت با اماميه در موضوع‏‏‏‏ِ امامت است. پاسخ به ديدگاه اسماعيليه در خصوص تعارض غيبت امام با «قراردادن ‏خليفه در زمين» و نيز اشاره به استفاده فقهي برخي از فقيهان‏ امامي و اهل ‏‏‏‏‏‏سنت از اين ‏‏‏‏‏‏آيه در خصوص مشروعيت ‏‏‏‏‏‏‏ِقضاوت و تعلق ‏‏‏‏‏زمين به خليفه خدا از ديگر مباحث ‏‏مطرح ‏‏‏ِشده در اين ‏‏‏‏‏‏نوشتار به‌شمار مي‌آيد.

Although it seems that «اِنِّي ‏جاعِلٌ ‏‏ِفِي‏ الْاَرْضِ ‏ِخَلِيفَهً» is the introduction of Adam (A.S.) story and his creation, but this verse contains valuable interpretative and theological notes that some of them have briefly and sporadically been expressed in the Islamic works, especially the Shiite literatures, but has never been clarified. This article tries to detect theological aspects of this verse in Shiite and Sunni works. These aspects are the making of caliph on earth, the necessity of Imam Existence, Imam Superiority over others, Select of caliph dedicated to God, necessity of infallibility of caliph and Imam, and others. This is the most important theological issues, which several commentators and reciters on this issue have cited this verse. Use of this verse in Sunni works is limited only to few cases, such as the angels infallibility, human superior to the Angels and Requisite knowledge for the Caliphate. This little use of verse in Sunni works refers to the difference between Sunni and Shiite approach to the Imamate problem. Reply to Ismailia standpoint about the conflict between absence of the Imam and the making of caliph on earth, jurisprudential use of this verse by Shiite and Sunni jurists about legitimacy of the caliph’s judging, other topics are discussed in this paper. -