تحليلي فلسفي از مبناي انسان‌شناختي و انگيزش اخلاقي در انديشه علامه طباطبايي

A Philosophical Analysis of Anthropological Foundation and Moral Motivation in Allamah Tabatabai’s Thought

علامه طباطبايي به سه نوع اخلاق؛ يعني اخلاق يوناني، اخلاق ديني، و اخلاق قرآني پرداخته، تفاوت اين سه مرتبه از اخلاق را در منبع انگيزش اخلاقي آنها جستجو مي‌كند. هنگامي كه مشوّق و عامل اساسي انسان براي انگيزه‌مند شدن نسبت به يك فعل اخلاقي، تحسين اجتماع، رسيدن به ثواب و ترس از عقاب اُخروي يا جلب محبت و رضاي خداوند باشد، همه به نوعي با بحث منبع انگيزش در ارتباط است به‌طوري كه با تغيير منبع انگيزش، نوع عمل اخلاقي نيز تغيير مي‌كند. علامه براي هر ديدگاه يك انگيزه بيروني را به‌عنوان پشتوانه انجام يك فعل اخلاقي معرفي مي‌كند كه اين خود برخاسته از تلقي خاص از انسان است. وي بي آن‌كه از دو ديدگاه نخست عدول كند بر اخلاق قرآني تاكيد مي‌ورزد و بالاترين انگيزه براي افعال اخلاقي را حصول رضايت و محبت خداوند متعال مي‌داند. از آن‌جا كه نوع انسان‌شناسي، تعيّن‌بخش نوع اخلاق‌شناسي است، انسان در گرو اخلاق برآمده از قرآن نه تنها غير خدا را اراده نمي‌كند، اصلاً نمي‌تواند غير او را اراده كند. اخلاق قرآني مبتني بر محبت همراه با معرفت و اراده است. بر اساس نوعي انسان‌شناسي، انسان تمام‌عيار اخلاقي در ساحت معرفتي، حقيقت‌جو و در ساحت عاطفي، عشق‌ورز و در ساحت ارادي، خيرخواه است. علامه از ميان اين سه شاخص اخلاقي، بر حبّ به خدا جهت رسيدن به قرب او تاكيد مي‌ورزد و انگيزش‌هاي ديگر را مطلوب بالذّات تلقي نمي‌كند. در اين نوشتار، پس از بيان مراتب اخلاقي در انديشه علامه طباطبايي به تحليل مبناي انسان‌شناسانه و تبيين انگيزش اخلاقي حاكم بر هر يك اشاره شده است و منبع انگيزش اخلاقي هر مرتبه مورد بررسي قرار گرفته است.

Allamah Tabatabai deals with three kinds of ethics; that is, Greek, religious and Quranic ethics and seeks the difference of these three levels of ethics in the source of their moral motivation. If admiration of society, acquisition of divine reward and fear of eschatological retribution or attraction of God’s pleasure and love are fundamental incentive to provoke man into a moral action , all of them, in a way, will have to do with the discussion of motivation source, so that if the source of motivation changes, the type of moral action will change too. On the basis of his special attitude towards man, Allamah introduces an external motivation for any view as the supporter of doing a moral action. Without denying the Greek and religious ethics, he emphasizes Quranic ethics and believes that the highest motivation for moral actions is acquisition of Almighty God’s pleasure and love. Since the type of anthropology determines the type of ethics, in the light of Quranic ethics, man desires not only God, but also he can’t desire anybody save God. Quranic ethics are based on love accompanied by knowledge and desire. On the basis of this type of anthropology, a moral perfect man is the seeker of truth in cognitive realm, lovemaking in emotional realm and benevolent in voluntary realm. For the acquisition of nearness to God, Allamah emphasizes God’s love among these three moral indices. In this study, elucidating moral levels in Tabatabai’s thought, analyzing anthropological foundation and explaining moral motivation governed over them, we have studied the source of moral motivation in any level.