استنتاج از دو ممكن نزد ابن‌سينا و رابطه آن با دو تعريف از قضاياي حقيقيه

Avicenna’s Views on the Deduction from Two Possible Propositions and Their Relation with Two definitions of Verity- and Actuality-Propositions

استنتاج قضيه ممكنه از دو قضيه ممكنه يكي از نزاع‌هاي پردامنه در منطق قديم است كه ارسطو، ابن‌سينا، فخر رازي، خواجه نصير و قطب رازي بر آن مهر تاييد زده‌اند، در حالي كه خونَجي، ابهري، ارموي و كاتبي آن را مردود شمرده‌اند. شگفت اين است كه منطق جديد در اين نزاع جانب گروه دوم را مي‌گيرد. از سوي ديگر، اخيراً معلوم شده است كه منطق‌دانان قديم هر يك از قضيه حقيقيه و خارجيه را به اشتراك لفظ در دو معنا به كار برده‌اند بدون اينكه از اين اشتراك لفظ آگاه باشند: ملاك تقسيم، در يك معنا، رابطه عقدالوضع و عقدالحمل است و در ديگري، ظرف وجود موضوع. بنا به ملاك نخست، قضاياي حقيقيه به صورت موجهاتي و با ادات‌هاي ضرورت و امكان تفسير مي‌شوند؛ در حالي كه بنا به ملاك دوم، اين قضايا فاقد هر گونه جهتي هستند و در برابر، قضاياي خارجيه با محمول وجود تحليل مي‌شوند. در اين مقاله، پس از گزارش نزاع ياد شده درباره استنتاج از دو ممكن، نظرات، ايرادات و دفاعيه‌ها را به زبان منطق جديد صورت‌بندي كرده و نشان داده‌ايم كه طرفين نزاع تصور يكساني از قضاياي حقيقيه و خارجيه نداشته‌اند: موافقان استنتاج از دو ممكن، تفسير نخست و مخالفان، تفسير دوم را در ذهن داشته‌اند.

In ancient logic, the deductibility of a possible proposition from two possible ones is an enduring controversy confirmed by Aristotle, Ibn-Sina, Fakhr-Al-Din-Al-Razi, Nasir-Al-Din-Al-Toosi and Qutb-Al-Din Al-Razi and disconfirmed by Khunaji, Abhari, Urmavi and Katibi. It is surprising that Modern Logic supports the latter group. On the other hand, it has recently been revealed that the ancient logicians had unconsciously applied the verity- and actuality-propositions equivocally in two meanings, in one of which, the criterion of the division was the relation between the subject and predicate, and in the other, the domain of the universe. By the former criterion, verity-propositions were interpreted by the modal connectives