با مشكل مرور همتا براي مجلات چه كنيم

مقدمه يافته‌هاي اقدامات علمي به صورت‌هاي مختلف مي‌تواند مورد استفاده قرار گيرد. بهترين راه استفاده از اين نوع يافته‌ها تبديل آن‌ها به يك محصول و يا يك روش است كه بتواند به طور مستقيم مشكلي از مشكلات بشر را حل نمايد، اگرچه تعداد كمي از يافته‌ها برون‌داد اين‌گونه دارند. نتيجه‌ي تعداد بيشتري از طرح‌هاي تحقيقاتي در راستاي ارتقا دانش و به طور معمول انتشار مقالات علمي در مجلات معتبر دنيا است.1 در زمان دسترسي تعداد 6/2 ميليون مقاله ثبت شده در pubmed عرصه‌ي پزشكي وجود داشت.2 انتشار دست‌آوردهاي علمي مي‌تواند از رسانه‌هاي عمومي مانند راديو، تلويزيون، خبرگزاري‌ها، روزنامه‌ها و نيز مجلات علمي تخصصي شناخته شده باشد، اما زماني اين يافته‌ها مورد توجه و تفكر قرار مي‌گيرد كه انتشار آن در مجلات با مرور همتا صورت گرفته باشد.3 تعداد 3428 مجله‌ي علمي ـ تخصصي با مرور همتا در عرصه‌ي علوم پزشكي منتشر مي‌شود. چاپ مقاله پس از مرور همتا نشان‌دهنده‌ي بررسي شدن آن توسط اهل علم و فن در تخصص مربوطه مي‌باشد.2 مرور همتا منظور از مرور همتا بررسي مقاله از نظر محتوا، روش مطالعه، اعتبار يافته‌ها و نيز منطقي بودن تفسيرها و استدلال‌ها مي‌باشد. مرور همتا سابقه‌ي طولاني دارد و آن‌گونه كه منابع نشان مي‌دهد به قرن هيجدهم برمي‌گردد.4 البته مرور همتا شامل ثبت اختراع، ادعاها و ديده‌ها نيز مي‌شود. مرور همتا سبب مي‌گردد مشخص شود آيا بررسي منابع به خوبي صورت گرفته، موضوع پژوهش جديد است و نوآوري دارد، تيوري قوي پشت در پس زمينه‌ي مطالعه بوده، آيا روش به كار گرفته مناسب است و مي‌تواند در اثبات تيوري به كار گرفته شود. مرور همتا مشخص مي‌نمايد آيا مورد مطالعه و حجم نمونه مناسب هستند و روشي آماري به كار گرفته شده در بررسي يافته‌ها مناسب است، هم‌چنين مشخص مي‌گردد آيا يافته‌هاي ارايه شده كافي است و به صورت ساده، قابل فهم ارايه شده‌اند و در آخر اينكه آيا يافته‌ها به خوبي تفسير شده‌اند و با يافته‌هاي ديگران به خوبي مقايسه شده‌اند، نكات قوت و ضعف مشخص شده و در نهايت نتيجه‌گيري منطقي از پژوهش در دسترس است.5 چه كسي مرور همتا را انجام مي‌دهد؟ از نظر علمي مرور همتا بايد توسط كسي صورت گيرد كه كمينه در آن رشته‌ي تحصيلي هم‌تراز خود نويسنده‌ي مقاله باشد، به آن موضوع احاطه داشته باشد و بتواند بررسي نقادانه و سازنده داشته باشد.6 به طور معمول اين كار از عهده‌ي اعضا هييت علمي دانشگاه‌ها و مراكز تحقيقاتي و ديگر مراكز علمي برمي‌آيد. انتظار مي‌رود كسي كه روي موضوعي مرور همتا مي‌نمايد در حال كار روي موضوع باشد و يا عرصه‌ي پژوهشي ايشان فاصله‌ي چنداني با موضوع نداشته باشد. چرا بايد مرور همتا صورت بگيرد؟ اگر چه بعضي پژوهش‌گران و دست اندركاران نشر موثر بودن مرور همتا را مورد پرسش قرار داده‌اند،7 اما هنوز هم مرور همتا به عنوان يكي از ابزارهاي بررسي انتخاب و چاپ مقاله مورد استفاده قرار ميگيرد. مرور همتا نه تنها ارزش مقاله را براي چاپ مشخص مي‌نمايد، بلكه در موارد متعدد جلوي سرقت‌هاي علمي را نيز مي‌گيرد.8 اينجانب خود به عنوان سردبير مجله شاهد بوده‌ام كه داور مقاله مشخص كرده اين مقاله در گذشته چاپ شده و يا براي چاپ به مجله‌ي ديگري نيز ارايه شده است. به عنوان داور نيز گاهي متوجه شده‌ام كه مقاله در گذشته در جاي ديگري چاپ گرديده است. تشويق براي مرور همتا چه باشد؟ مرور همتا با چالش‌هايي روبرو مي‌باشد. به دليل زيادي مجلات و تعداد مقالات دريافتي بدون شك تقاضا براي مرور همتا افزايش يافته است، اين در حالي است كه تعداد مرورگران اگر كاهش پيدا نكرده باشد؛ افزايش نيز پيدا نكرده است. دليل عدم تمايل به مرور همتا در بين افراد دانشگاهي اين واقعيت است كه در بيشتر موارد عايدي قوي براي فرد ندارد و هيچ قانون نوشته‌اي فرد را مجبور به اين كار نمي‌نمايد. در عين حال، تجربه ثابت مي‌نمايد ارسال مقاله به داوراني كه به موقع و سازنده داوري مي‌نمايند روز به روز بيشتر مي‌شود. مرور همتا در صورتي كه بخواهد به صورت منطقي سازنده و اصولي صورت گيرد وقت‌گير است، و اگر فردي مرور همتا را به موقع و با رعايت استانداردها انجام دهد بيشتر مقالات متعدد به سوي او سرازير مي‌شود. در حال حاضر، مشوق‌هاي در نظر گرفته شده چندان جذاب نبوده‌اند. بعضي از مجلات بين‌المللي امكان دسترسي داور را به بعضي از مجلات و منابع اطلاعاتي هرچند براي مدت محدود ممكن مي سازند، بعضي‌ها تشويق مالي مختصري مي‌كنند و بعضي‌ها فقط به دادن امتياز و تشكر و قدرداني كه شايد در ارتقا موثر باشد، اكتفا مي‌نمايند.9 مجلات داخلي نيز به طور تقريبي به همين‌گونه عمل مي‌كنند. تشويق مالي كه بعضي از مجلات مي‌كنند قابل توجه نيست و امتيازات اختصاص داده شده نيز محدوديت استفاده دارد و براي افرادي كه در مراتب بالاي دانشگاهي هستند ارزش آن‌چناني ندارد. بنابراين به نظر مي‌رسد مشوق‌هاي مادي آن‌گونه كه بايد و شايد آن‌قدر جذاب نيستند كه بتوانند فرد را مجاب به داوري نمايد. البته لازم به يادآوري است برخي از همكاران بزرگوار مرور براي مجلات خارجي را جزو افتخارات خود مي‌دانند و الحق سنگ تمام مي‌گذارند، اما براي مجلات داخلي اينقدر جواب نمي‌دهند تا سردبير منصرف شود. پس هنوز اين پرسش باقي است كه چه كسي و چرا بايد مقالات را داوري نمايد؟ به يقين مي‌توان گفت در حال حاضر اين داوران مرور همتا هستند كه در انتخاب مقالات و انتشار آن‌ها كمك شاياني به سردبير مجله مي‌كنند. شايد تنها عاملي كه هنوز اين داوران را متعهد به اين امر مي‌كند احساس وظيفه است. به نظر اينجانب، وظيفه‌ي يك عضو هييت علمي است كه در حد قابل قبول داوري مقالات را انجام دهد. اين احساس وظيفه تنها عاملي است كه مي‌تواند فرد را متقاعد به انجام داوري نمايد، و بارها اتفاق افتاده فردي كه به عنوان داور مقالات فرد مساعدت كننده‌ي خوبي نبوده، وقتي چاپ مقاله‌اش به دلايلي كه بيشتر مشكل داوري است طول مي‌كشد اعتراض مي‌نمايد. نكته‌ي قابل توجه اين است كه علاوه بر احساس وظيفه‌ي ثابت شده كه داوري مقالات به ارتقا توانايي علمي فرد نيز كمك مي‌كند، اگر هر هييت علمي داوري كمينه يك مقاله در ماه را جزو وظايف خود بداند، هيچ سردبيري از نظر داوري مقالات دچار مشكل نخواهد شد و هيچ مقاله‌اي از نظر بررسي مقالات زمان زيادي را در انتظار نخواهد ماند. شايد لازم باشد با برگزاري كلاس‌ها يا كارگاه‌هاي بيشتر براي اعضا هييت علمي دانشگاه در مجاب كردن، ترغيب و تعيين تكليف و وظيفه در اين امر موثر باشد.