گونه‌شناسي شهرها، بنادر و جزاير جنوبي ايران در دوره قاجار با معيارهاي آباداني

A Study on Typology of Southern Iranian Cities, Ports and Islands by Considering Criterion of Prosperity

مناطق جنوبي ايران از مهم‌ترين مناطق استراتژيك در طول تاريخ بوده، اما با اين وجود، تلاش اندكي براي مطالعه بافت شهري اين مناطق صورت گرفته است. بافت و ابنيه تاريخي بسياري شهرها، بنادر و جزاير جنوبي ايران تحت تاثير ويژگي‌هاي اقليمي و جغرافيايي منطقه، در طول زمان از بين رفته و حتي از دوره قاجار نيز تعداد محدودي اثر به جا مانده است. بنابراين توجه به حفظ و همچنين ثبت اسناد اين آثار قبل از تخريب و انهدام، بسيار با اهميت است. ميزان و علل آباداني هر شهر، مي‌تواند در مطالعات شهري و معماري در هر دوره زماني، جايگاه مهمي داشته و در اولويت هر نوع بررسي قرار گيرد. هدف از انجام اين تحقيق گونه‌شناسي شهرها، بنادر و جزاير جنوبي ايران در دوره قاجار با معيار آباداني است تا به اين سوال پاسخ داده شود كه چند گونه شهر، بندر يا جزيره با توجه به اين معيارها، در اين منطقه قابل شناسايي است و هريك از گونه‌ها چه ويژگي‌هايي دارند. اين مقاله با شناسايي معيارهاي آباداني در دوره قاجار در مناطق جنوبي ايران، به تبيين محدوده شاخص‌هاي تركيبي گونه‌شناسي پرداخته و از طريق گونه‌شناسي توصيفي و با الگوي گونه‌شناسي داده‌بنياد، به طبقه‌بندي شهرهاي منطقه مورد مطالعه مي‌پردازد. داده‌هاي اين تحقيق از طريق كتابخانه‌اي و مطالعه اسناد، جمع‌آوري شده است. اين مقاله نشان مي‌دهد مهم‌ترين معيارهاي آباداني در دوره قاجار در منطقه مورد نظر، داشتن آب شيرين، خاك حاصلخيز، موقعيت جغرافيايي مناسب و دسترسي امن و كوتاه و وجود منابع اعم از دريايي و غير آن بوده است. همچنين بر‌اساس شاخص‌هاي تركيبي تحقيق، 12 گونه شهر، بندر يا جزيره در اين منطقه شناسايي شد. تحليل گونه‌ها نشان مي‌دهد معيار اصلي موثر در آباداني بنادر، دسترسي و موقعيت مناسب، در شهرها، آب شيرين، خاك حاصلخيز و دسترسي و موقعيت مناسب توامان و در جزاير، آب شيرين، خاك حاصلخيز و منابع تواماً بوده است. متقابلاً معيارهاي دسترسي و موقعيت مناسب در بنادر، آب شيرين و خاك حاصلخيز در شهرها و منابع در جزاير فراواني بيشتري داشته است.

During the last decades, Iran’s southern provinces have been among the most important spots in the world because of their strategic location toward the Persian Gulf and the Oman Sea. However, despite the importance of those spots, there have been little academic research on their urban structures. Many ancient structures in Iran’s southern areas have been destroyed by severe weather over time and only a few sites remain from the Qajar era. This adds to the importance of taking efforts to preserve those sites. In fact, the protection and documentation of the remained buildings of Qajar era in southern Iran is important since in today’s architecture, it can be used as examples of vernacular architecture in adaptation with environmental conditions. The degree of prosperity of any city can be a crucial factor in studying its urban structures in any given juncture. To the same effect, the present paper will first identify the main prosperity criteria in Iran’s southern cities based on available scripts from the Qajar era and then will then determine the typology attributes by combination of characteristics. The typology will be a descriptive typology and has a grounded structure. The data will be gathered through theoretical studies, based on scripts available from the Qajar era written documents such as itineraries and historical books. This paper will first identify the criteria of prosperity in this region as illustrated in the scripts remaining from Qajar era. The results show that during the Qajar era the existence of drinking water, fertile land and geographical positioning were important criteria for considering a region as prosperous. Further factors included the secure and easy access to land and marine passages. Based on the combined factors for the research, 12 cities, ports and islands were identified and an analysis on the typologies showed that the main criterion for prosperity in ports is easy access to the open sea. This is while drinking water, fertile land and easy access to the open sea are the main criteria for prosperity of cities. As for islands, the important criteria for prosperity are drinking water, fertile land. Results also show that easy access to the open sea and geographic positioning were the most frequent criteria for the prosperity of ports. This is while drinking water, fertile land and easy access to land are the main criteria for prosperity of