حساب در نزد اهل نجوم: رساله‌اي در حساب شصت‌گاني ‎

Arithmetic in Astronomy: A Treatise on Sexagesimal Arithmetic

نوشته‌اي كه در اينجا ويرايش و به زبان امروزي شرح شده، رساله‌اي با عنوان «‎حساب اهل تنجيم» از يك مجموعه دست‌نويس قديمي است كه در كتابخانه ملّي كشور بوسني و هرزگوين نگهداري مي‌شود. در آخر اين رساله عباراتي نوشته شده كه با استناد به آنها مي‌توان دريافت كه اصل كتابي كه اين رساله بخشي از آن بوده است از آثار ملا علي قوشچي است و زبان اصل اثر‎ نيز فارسي است. اين رساله در واقع خلاصه‌اي از مقاله دوم آن كتاب است كه شخصي به نام نصراللّه النصير بنصير‎ (؟) ملقّب به ‎واقف الخلخالي‎ برگزيده و حاجي عثمان بن حاجي عمر آن را استنساخ كرده است. در اين رساله كه شامل شش باب به پيروي از رساله‌هاي مشهور حساب است به موضوعاتي نظير روش نوشتن اعداد، تعيين مرتبه ارقام آنها، روش‌هاي جمع و تفريق، ضرب، تقسيم و جذر گرفتن در دستگاه شصتگاني پرداخته شده است و به كاربرد آنها در دانش نجوم نيز اشاره شده است.

The treatise entitled “Arithmetic in astronomy”, which is edited and commented upon in this paper, is part of an old manuscript collection preserved in the National Library of Bosnia and Herzegovina. At the end of this treatise there are some phrases in Arabic which show that the treatise was originally part of a Persian book written by ?Al? al-Q?shch?. This manuscript is, in fact, an abridged form of the second chapter of Q?shch?’s Book prepared by Na?rull?h al-Na??r bin Na??r nicknamed as W?qif al-Khalkh?l? and copied by ??j? Uthm?n bin ?aj? ?Umar. Following the well-known practice of arithmetic books, the treatise contains a breaf discussion of topics such as addition, substraction, multiplication, division and extractactin of the second root in sexagesimal system. Some astronomical applications are also mentioned.