فصلي نو، برگي تازه

f

فصلي نو، برگي تازه «نقد ادبيِ غيرِ نظري، وجود ندارد». در ورايِ عيني ترين و عملي ترين شكل هاي نقد نيز تصورات و دلالت هاي ضمنيِ نظري، نهان هستند. هر كنش و مرامِ «نقدي»، مسبوق به نظريه اي خاص يا تركيبي از نظريه ها و مباني، مفاهيم و مفروضات آنهاست. همين سابقه و صبغه «نظري» است كه شان و وزنِ مولّفه هاي دروني / درون بود(1) و يا زمينه ها و عوامل بيروني را در رويكردهاي نقد تعيين مي كند. با تامل در نظريه ها و آبشخورهاي معرفت-شناختي، فلسفي، جامعه شناختي و گفتمانيِ آنها مي توان دريافت كه چرا و چگونه برخي مولّفه ها و مفاهيم در شكل ها و ادوار نقد، به عنصر مسلط يا كانوني بدل مي شوند و يا از آنها كانوني زدايي مي شود. با اين همه، سهم و شانِ مطالعات نظري با پشتوانه هاي فلسفي، معرفت-شناختي و روش شناختي به نسبت با انبوه مقالات نقد عملي / كاربردي بسيار كم و ناچيز است. مساله ديگر عدم وقوف به نظريه ها و زمينه ها و قواعدِ كاربستِ آنهاست. نظريه ها مانند ديگر امور عوالم انساني؛ از سنخِ «امكان» (به معني سلب ضرورت) هستند؛ يعني شيوه هايي از ديدن را پيش مي نهند و چشم اندازهايي را مي گشايند، اما در بسياري از موارد وجهِ «امكانيِ» آنها ناديده گرفته مي شود و به مثابه اموري الزام آور و محتوم تلقي مي شوند؛ درنتيجه ويژگي هاي گشودگي، بازبودگي، پويايي و منعطف بودنشان را از دست مي دهند. با فسرده شدن نظريه ها در قالب ساختارها، الگوها، نظام ها و تصورات قالبي(2) و در جريان انتزاع و تجريد امور و صفات مشترك از آثار و متونِ يكّه و يگانه، خواه و ناخواه ويژگي ها و تفاوت-هاي آنها ناديده گرفته مي شود. ولعِ سيستم سازي و الگوپردازي و ميل مفرط به ساده سازيِ «نظريه ها» و كاربردي كردن آنها - به قصد تدريس در ساخت آموزشي موجود در دانشگاه ها - پيوسته با پيامدهاي ناخوشايندي چون خلطِ مفاهيم تخصصي، مغالطات روش شناختي، تقليل گرايي و تعميم نابه جا همراه بوده است و گذشته از به راه انداختنِ بلبشو در ميدان نقد و نظريه ادبي، تنوع سرشار متون را به نوعي يكنواختي ملال آور مي كشاند. ناديده گرفتنِ سرشت پويايِ نظريه ها و انعطاف پذيريِ الگوها و درعين حال محدوديت ها و زمينه هاي كاربستِ آنها (بلايي كه بر سر بسياري از نظريه ها و الگوها در ايران مي آيد)، منتهي به شكل گيري نقدهاي مشابه و قالب گرفته مي شود و به هر دوري، موجي از «كاربردهاي آسان گير و آسان طلب» شكل مي گيرد؛ به گونه اي كه امروز در بسياري از موارد شاهد فرمول «يك سايز كه به همه بخورد»(3) هستيم (بخش عمده اي از نقدهاي فرماليستي، ريخت شناسي و روايت-شناسي داستان ها، نقد هرمنوتيكي و...، به اين قانون نانوشته عمل مي كنند). با پيش چشم داشتن اين مسايل و دغدغه ها و به اعتبار برنامه تخصصي شدن مجلات دانشگاهي و شكل گيري گرايش هاي مطالعاتي، هيات تحريريه مجله ادب پژوهي پس از مرورگفتمان ها و رويكردهاي پژوهشي و بازبيني و سنجش اعتبار و ميزان تاثير مقالات در فضاي پژوهشي دانشگاهي و بررسي خلاها و نيازهاي اين عرصه، مصصم شد تا با بازنگري در راهبرد مجله و درنظر گرفتن تغييرات لازم و مناسب با اين هدف، به طور خاص به مقوله نقد و نظريه ادبي و زير شاخه هاي آن بپردازد. گرچه درحال حاضر چند مجله و در راس آنها مجله ارجمند «نقد ادبي» (دانشگاه تربيت مدرس) به طرح نظريه و نقد ادبي اهتمام دارند، اما گستردگي و پيچيدگي مسايل اين حوزه و شكل گيري وسيع مطالعات ميان رشته اي و افزايش چشمگير مولفان و مقالات، ضرورت گسترش كمي و كيفي مجلات و موسسه هاي پژوهشي را گوشزد مي كند. براي بخش مطالعات زباني نيز مجله تخصصي ديگري با عنوان زبان هاي ايراني در نظر گرفته شده است كه با فراهم آمدن مقدمات لازم، راه اندازي خواهد شد. ذيلاً فهرست وار به برخي از بايسته هاي تحقيقاتي مجله نقد و نظريه ادبي اشاره مي شود و در شماره هاي بعدي مفصلاً به اين محورها پرداخته خواهد شد: - مطالعه درباره پيشينه ها و پشتوانه هايِ فلسفي- معرفت شناختي و متدولوژيك نظريه هاي ادبي (فلسفه و نظريه ادبي و ادبيات). - معرفي نظريه هاي ادبي و زمينه هاي پارادايمي و گفتماني شكل گيري آنها و جايگاهشان درشبكه نظريه ها (فرا نظريه). - بررسي انتقادي گفتمان هاي حاكم بر شكل گيري و رواج نقد و نظريه ادبي (گفتمان-شناسي). - بازنگري اصول موضوعه وكليشه هاي نقد و نظريه در ايران (فرانقد). - تنقيح مباني و سازوكارهاي نقد چندمنظري و ميان رشته اي با تاكيد بر مطالعات ادبي در ايران (شناخت مباني و متدولوژي). - آسيب شناسي سرنوشت مفاهيم و اصطلاحات نقد و نظريه ادبي در ايران (ترمينولوژي). - معرفي نمونه هاي برتر نقد عيني و انضمامي متون به قلم نظريه پردازان و شارحان نظريه ها. - معرفي نظريه هاي جديد يا كم تر شناخته شده و بيان قابليت ها و محدوديت هاي كاربرد آنها. - بازخواني متون و مفهوم سازي و تيوريزه كردن داده ها و گزاره هاي آنها. - نقد روشمند و انضمامي آثار و متون قديم و جديد. مدير مسوول مجله دكتر عليرضا نيكويي . Immanent 2. Stereotypes 3. One size fits all