شناسايي و طبقه‌بندي نقش درخت واق‌واق در فرشهاي سده‌هاي دهم تا سيزدهم هجري ايران

Identification and classification of Wak Wak tree motifs in the Iranian carpets of 10th- 13th centuries (A.H.)

نقشمايه درخت سخنگو يا درخت واق‌واق، كه در داستانها و افسانههاي سرزمينهاي گوناگون ريشه دارد، به اشكال مختلفي بر آثار هنري نمايان شده است. اين نقش سرچشمه پيدايش نقوش تزييني واق است كه تركيبي از سر جانداران طبيعي يا تخيلي با ساقهها و گلهاي اسليمي و ختايي است و به‌عنوان يكي از نقش‌مايههاي اصلي قالي‌بافي ايران مطرح مي‌شود و در طرح‌هاي مختلفي چون لچك‌ترنج و درختي جلوه‌گر مي‌شود. اين نقوش گونه‌هاي تحول‌يافته درخت سخنگو و درخت واق هستند كه به‌طور كلي به چهار گونه بر فرشهاي قرون دهم تا سيزدهم هجري قابل مشاهدهاند. هدف از اين مقاله شناخت اشكال گوناگون اين آرايه تزييني و آشنايي با خصوصيات ظاهري و تركيبي اين نقوش در فرش‌هاي سدههاي دهم تا سيزدهم هجري است. سوالاتي كه در اين پژوهش مطرح مي‌شوند عبارت‌اند از: ـ چه گونههايي از نقوش واق بر روي فرش‌هاي قرون دهم تا سيزدهم هجري وجود دارند؟ ـ شيوههاي مختلف طراحي، نقشبندي و نحوه اتصالات آن‌ها چگونهاند؟ روش تحقيق در اين مقاله توصيفي‌ـ‌تحليلي است و ابزار گردآوري اطلاعات به‌شيوه اسنادي و كتابخانه‌اي بوده و همچنين بسياري از اطلاعات از طريق مشاهده حاصل آمده است. در اين پژوهش براي ارايه بهتر نحوه اتصلات و ويژگيهاي ساختاري گونههاي نقوش واق، به دستهبندي و آناليز خطي نقوش مشترك در اكثر فرش‌ها پرداخته كه شامل سر انسان، اژدها و ديو ميشود. آنچه از اين پژوهش منتج مي‌شود اين است كه سر ديو همواره از نماي تمام‌رخ و به دو گونه انساني و حيواني قابل مشاهده است و سر انسان از دو نما و بيشتر به شكل طبيعي ترسيم شده و سر اژدها نيز از دو نما و اغلب به‌صورت تركيب سر موجوداتي چون مار و تمساح است.

The motif of “talking tree” or Wak Wak tree, derived from the stories and tales of different lands, has appeared in various shapes in artworks. This motif is the source of Wak decorative motifs that depict combinations of mythical and real creatures’ heads with arabesques and sprays, well known as one of the primary motifs of Iranian carpets depicted in different patterns such as medallion, corner, tree, etc. These patterns are evolved from talking tree and Wak tree that can be found in the carpets of 10th-13th centuries (A.H.) in four categories. This article is aimed at exploring and understanding the different manifestations of this decorative motif and its structural and formal characteristics in the carpets of 10th- 13th centuries. The research questions developed in this article include what types of Wak patterns may be found in the carpets of 10th-13th centuries (A.H) and what are the various styles of their design, painting and connections. The research has been carried out through gathering published material and observation, using descriptive and analytical methods. We also classified and analyzed the common patterns in most of the carpets including the humans’, dragons’ and demons’ heads to clarify the connections and structural characteristics of various manifestations of Wak motif. We concluded in this project that the frontal representation of demons’ heads are always present in the form of humans or animals while the humans’ heads are drawn more naturally and from two views, and the dragons’ heads are also drawn in combination with other creatures like snakes and crocodiles.