نقش مراكز شهري در پويايي مناسبات اقتصادي عصر صفوي

A historical Analysis on the Role of Urban Centers in Dynamic Economic Mechanism during Safavid Era

يكي از مهم‌ترين كاركردهاي پديده اجتماعي شهر، مناسبات اقتصادي وابسته به جامعه شهري است. در تاريخ شهرنشيني ايران در دوران اسلامي، اين مسيله در كنار نظام توليد، توزيع و مبادله بين جامعه شهري و روستايي نقش بسزايي در پويايي حيات اقتصادي ـ اجتماعي شهرهاي ايران در قرون مياني و متاخر اسلامي ايفا كرده است. پژوهش حاضر بر اساس روش تحليل تاريخي و بهره‌گيري از منابع تاريخي و مطالعات اجتماعي و اقتصادي شهر، با هدف تبيين ساختار اقتصادي شهرهاي ايران در عصر صفوي نگاشته شده است. به اين منظور شهرهاي فرح آباد ساري در شمال، اصفهان در مناطق مركزي و شهر بندري بندرعباس در جنوب ايران مورد مطالعه قرار گرفته اند. معيار گزينش اين شهرها ماهيت عملكردي آنها - شامل عملكردهاي توليدي، صنعتي و صادركننده - بوده است. نتايج اين تحقيق نشان مي‌دهد شهرهاي ايران عصر صفوي در دو قالب شهرهاي توسعه‌يافته و احداثي با پراكندگي مكاني از پيش طراحي شده در مسير تجاري ابريشم در عصر سلطنت شاه عباس اول (1038-996ق) در سه بخش شمالي، مركزي و جنوبي ايران، به توليد، توزيع و صادرات كالا اشتغال داشتند. تحليل مناسبات اقتصادي شهرهاي عصر صفوي نشان مي‌دهد اشكال ارايه شده در نظام مبادله بر جنبه‌هاي انحصارطلبي تام شاه و بهره‌كشي مالكانه، وابستگي شديد اقتصاد شهري به اقتصاد كشاورزي در روستاها و در نهايت شكل‌گيري نظام واسطه‌گري و خرده كالايي در شهرها تمركز داشته است.

One of the important functions of city as a social phenomenon is its economic mechanism related to the urban society. This function has played an important role in production, distribution and exchange organizations between urban and rural societies in the Islamic period. The administrative organization has also been emphasized in dynamic economic and social life in the Iranian cities during the medieval and late Islamic centuries. This research is based on historical analysis approach supported by historical sources and social and economic studies for explanation of economic structure of Iranian cities in the Safavid Era. The selected cities include: Farah-Abad of Sari in the north, Isfahan in the central region and port of Bandar Abbas in the south of Iran. The results of this research show that the Iranian cities in the Safavid era have been classified into two kinds of cities: a) Developed cities, b) Newly-established cities were developed or established on the direction of the Silk Road for production, distribution and exportation during Shah Abbas reign (996-1038A.H) in three regions: northern, central and southern. Based on such a production and exchange organization, cities were divided into three types: cities capable of production of raw materials, brokering cities and exporting cities. Analysis of the economic mechanism of the Iranian safavid cities reveals that the forms of exchange have been based on the Shah’s monopoly, owner’s exploitation, and immense dependence of urban economy on the rural agricultural economy as well as brokering and retailing in the cities.