نقش شبكه آبي بر ساختار شهر بخارا

The role of Bukhara Water Networks in Urban Structure

شهرهاي مختلف سرزمين ايران با توجه به بستر و شرايط جغرافيايي و طبيعي‌شان از منابع آبي موجود به شيوه‌هايي متفاوت بهره برده‌اند. در اين‌ميان يكي از پيشرفته‌ترين و توسعه‌يافته‌ترين سيستم‌هاي آبرساني، شبكه آبي شهر بخارا است كه امروز همچنان بقاياي كالبدي اجزاي‌ آن يكي از مهم‌ترين مولفه‌هاي شكل‌دهنده به منظر هسته تاريخي اين شهر به شمار مي‌رود. اين نوشتار تلاش مي‌كند با واسازي ساختار شهر و سيستم آبي، جنبه‌هاي مختلف پيوند فيزيكي شبكه آبي با ساختار شهر را به تفكيك شناسايي كند. شبكه آبي بخارا در ابتداي شكل‌گيري به عنوان سيستمي براي آبياري اراضي ربض مورد استفاده قرار گرفته ولي با توسعه شهر به بيرون ديوار شارستان، ارتباطي دوسويه با توسعه شهر بخارا پيدا كرده است. نكته كليدي كه سيستم آبي بخارا را از ساير شهرهاي حوزه سرزميني ايران متمايز مي‌كند و حضور آب را به يكي از مهم‌ترين مولفه‌هاي منظر شهر تبديل مي‌كند، دستورالعملي است كه به نحوه حضور اجزاي سيستم آبي در شهر بخارا حاكم بوده و طي 10 قرن توسعه شهر در توسعه شبكه آبي همچنان دنبال مي‌شده است. اين دستورالعمل در دو حوزه زيباشناسي بصري و كالبدي ـ فضايي و نحوه مكان‌يابي مولفه‌هاي سيستم آبي در سطح شهر بخارا رعايت مي‌شده است و موجب شده اين سيستم و مولفه‌هاي آن در لايه‌هاي مختلف با ساختار فضايي، كاركردي، عملكردي و فعاليتي شهر پيوند داشته باشند. همين پيوند چندلايه با ساختار فيزيكي و عملكردي شهر سبب شد تا در مسير برنامه مرمت و احيا بافت تاريخي شهر بخارا به ويژه در دهه 90 ميلادي، با اينكه تنها هشت حوض (از حدود 100 حوض) اين سيستم باقي مانده و برنامه مرمت نيز به احيا ابنيه و تك‌بناهاي باارزش بافت استوار شده بود، اين هشت حوض به صورت ضمني و ناخواسته احيا شوند و به واسطه زبان مشترك حاكم بر فضاسازي و ساخت كالبدي‌شان نقشي فعال در منظر تاريخي بخارا پيدا كنند.

The various cities in the table-land of Iran, considering their context and the natural and geographical conditions, benefited from the water resources in various ways. Among all these cities, Bukhara has owned one of the most advanced water systems which the physical remnant of its elements still role as one of the most important basis of urban landscape in the Bukhara old city. The underlying objective of this essay is to independently recognize the various facets of the physical connection between the water system and the Bukhara city structure by deconstructing the structure of the city and its water system. Although, in the earlier times, the Bukhara water network adopted as the water system for irrigating the rabaz, but by expanding the city out of the sharestan it showed the complete interaction with the structure of the city. The main point that made the Bukhara water network different from the other cities in the table-land of Iran and maintained it as one of the most considerable elements of Bukhara urban landscape, is referred to the frame work that governed the existence of the water system in the city of Bukhara for over ten centuries. This framework considered in two domains; in visual and physical- spatial aesthetics rules in the components of the system and in their locating among the city, which caused the multilayered connection between the water system and the spatial, functional and activity structure of the Bukhara. This multilayered alliance between the water network and the spatial and functional structure of the city caused the implicit and unconscious rehabilitation of the water system during the restoration program of Bukhara old city, notably in the decades of 1990, considering its aesthetical common language in obtain the main role in the urban landscape of the city and common memories and perceptions of the citizens and the tourists, even though in the time only 8 hauze (among more than 100) remained and the restoration program only focused on the restoration of the monuments and important buildings.