بررسي زمينه‌ها و عوامل عقل گرايي ميان مفسران خراسان بزرگ

Study of the Backgrounds and Elements of Rationalism among the Exegetes of the Great Khorasan

تفسير قرآن - در دوره‌هايي كه بر خود ديده - با گرايش‌ها و روش‌هاي گوناگون صورت گرفته است. تفسير عقلي (اجتهادي) يكي از دو نوع عمده تفسير قرآن است كه زمان دقيق آغاز شدنش را نمي‌توان باز گفت. اين نوع تفسير از ميانه سده دوم هجري شكل گرفت و درون مايه آن را عقل و اجتهاد مي‌ساخت. اين جريان، بازتابِ مباني معرفتي‌اي مانند باورهاي مذهبي آن روزگار، پيشرفت‌هاي علمي - فرهنگي آن دوران، و غير معرفتي مانند حكومت و سياست آن عصر بوده است. در پاره‌اي از نوشته‌هاي تفسيري با تعبيراتِ مختلفي مانند مكاتب تفسيري، مناهج تفسير، مدارس تفسير، اتجاهاتِ تفسير و الوان تفسير روبه رو مي‌شويم كه هر يك به فراخور موضوعِ پژوهش به روشن كردنِ گوشه اي از اين دانشِ اسلامي پرداخته‌اند. ما در اين نوشتار مي‌كوشيم تا با بررسي تاريخي و جغرافيايي خراسان بزرگ، زمينه‌ها و عواملِ گرايش ِمفسران اين ديار را به تفسير عقلي روشن سازيم؛ مفسراني كه كاري بزرگ كرده، علم تفسير را از يكنواختي و تك ساحتي بودنش (تفسير اثري) بيرون آورده و به پويايي و شكوفايي رسانيدند. در اين نوشتار با بيان دو نمونه از خراسانيان كه از عقل گرايي در تفسير نهراسيده و به اين كار برجسته و بي پيشينه دست يازيده‌اند، در صدد يافتنِ زمينه هاي عقل گرايي در خراسان بزرگ شديم. رواج فقهِ ابوحنيفه در خراسان، گذر جاده ابريشم از خراسان و خرد جويي موالي به عنوان دلايل اين عقل گرايي بيان شده است.

Interpretation of the Qur’an – in the periods it has gone through – has been carried on with various trends and methods. The rational (jurisprudential) interpretation is one of the two major types of the Qur’an interpretation, whose accurate time of beginning is not known. This type of interpretation was formed since mid-2nd/8th century and its core concept included intellect and ijtahad (legal reasoning). This trend was the reflection of the epistemic principles similar to the religious beliefs of that time, the scientific-cultural advances of that period, and non-epistemic developments like government and politicsofthatage. In some exegetical writings we encounter with various interpretations such as exegetical schools, ways of exegesis, schools of exegesis, orientations (ittijahat) of exegesis, and variegation (alwan) of exegesis, each one of which, in proportion to the research subject, have clarified an aspect of this Islamic science. In this writing, with a historic and geographical study of the great Khurasan, we attempt to elucidate the backgrounds and elements of the tendency of the exegetes of this territory towards rational exegesis; the exegetes who had carried out a great enterprise in freeing the science of exegesis from its stagnancy and single-dimension status (i.e. athari – narrational exegesis) and bring it to dynamism and fruition. Presenting two examples of the Khurasani exegetes who had no fear of applying rationalism to exegesis and proceeded to deal with this outstanding and unprecedented task, we seek in this writing to find the backgrounds of rationalism in the great Khurasan. Prevalence of Abu Hanifa’s jurisprudence in Khurasan, the passing of Silk Road through Khurasan, and the rationalism of the mawali (the freed slaves) are stated to be among the reasons for this rationalism.