رابطه صفات با ذات الهي در انديشه صدرالمتالهين

The Relationship between Divine Attributes and Essence in the Leader of Theosophersʹʹ Thought

مسيله رابطه صفات با ذات الهي از مسايل بسيار مهم خداشناسي در علم كلام و فلسفه است. پرسش اين است كه آيا صفات حقيقي خداوند عين ذات اويند يا زايد بر ذات او؟ در ميان اهل سنت، اشاعره معتقدند صفات خداوند زايد بر ذات اوست، در‌حالي‌كه معتزله، ذات را نايب صفات، و آثار صفات كمالي را براي ذات ثابت مي‌دانند. طرح اين دو ديدگاه ناشي از ناتواني در تصور صحيح ديدگاه عينيت است و از مهم‌ترين لوازم فاسد آنها مي‌توان به لزوم خلو ذات الهي از صفات كمالي، محدوديت، امكان، تعدد قدما و... اشاره كرد. شيعيان امامي، فلاسفه، ماتريديه و برخي از معتزله با رد ديدگاه زيادت و نيابت، به عينيت صفات كمالي حقيقي با ذات الهي معتقدند. صدرالمتالهين با الهام از آيات و روايات، ضمن تفسير و اثبات عقلي ديدگاه عينيت، به نقد مهم‌ترين ادله فلاسفه نيز پرداخته است. اين نوشتار با روش توصيفي- تحليلي به تبيين رابطه صفات با ذات الهي با محوريت انديشه‌هاي صدرالمتالهين مي‌پردازد.

One of the most important theological issues in theology and philosophy is the question of relationship between divine attributes and essence. The question is whether real divine attributes are the same as His essence or added to it? Among Sunny scholars, Ashʹarites believe that Godʹs attributes are added to His essence while Muʹtazilites hold that essence is the representative of attributes and consider the effects of the attributes of perfection as constant for essence. Setting forth these two views is due to inability to perceive the view of identification correctly and it can be referred to the necessity of emptiness of divine essence from perfective attributes, limitation, possibility, and multiplicity of ancientness, etc, among most important defective requirements of these two views. Rejecting the view of addition and representation, Imamiyyah Shias, philosophers, Maturidies, and some of the Muʹtazilites believe in the sameness of real divine attributes with divine essence. Inspired by Quranic verses and traditions, the Leader of Theosophers, while interpreting and proving the view of identification intellectually, criticizes philosophersʹ most important proofs. Using a descriptive-analytical method, the present paper elaborates on the relationship between divine attributes and essence, based on the Leader of Theosophersʹ thoughts.