از كرامت جاهلي تا كرامت قرآني؛ نشانه‌شناسي فرآيندهاي گفتماني «كرامت» در قرآن با تكيه بر الگوي تنشي

Tensive Semiotics of "Kiramat" (dignity) in the Quranic Discourse

الگوي تنشي (tensive) كه متعلّق به گستره نشانه‌شناسي پساگريماسي محسوب مي‌شود، به سوي «فرآيند توليد و دريافت معنا» جهت يافته است. الگوي تنشي، دو بُعد بنيادين ادراك را به مثابه ابعاد و ظرفيّت‌هاي معناسازي در نظر مي‌گيرد: بعد فشاره‌اي (دروني، احساسي) و بعد گستره‌اي (بيروني، شناختي)، به مثابه ظرفيت‌هاي پيشامعنايي، به ترتيب معرِّف «سطح بيان» و «سطح محتوا» هستند. سطوح مشخصي از فشاره و گستره پيوند مي‌يابند و در محل هم‌پيوندي آنها نشانه-معنا شكل مي‌گيرد. ابعاد فشاره‌اي-گستره‌اي شاخص‌هايي كمّي و قابل سنجش‌اند و اين ويژگي الگوي تنشي را به ابزاري دقيق در تحليل فرآيند گفتماني هر نشانه-معنا، از جمله نشانه-معناهاي قرآني، تبديل مي‌كند. در اين مقاله، ضمن معرفي نشانه‌شناسي تنشي به حيطه مطالعات قرآني ـ كوششي كه نخستين گام در اين مسير است ـ از باب نمونه، فرآيندهاي گفتماني و صورت‌بندي نشانه-معناي كرامت در قرآن كريم، با تكيه بر الگوي تنشي مطالعه شده است. فرآيندهاي گفتماني كرامت انساني در قرآن كريم، در دو سطح تنشي محقق شده است: در سطح نخست، شاكله كرامت پيشيني (در فرهنگ جاهلي) كه ناظر به افراد دارا و متعلق به تباري خاص بوده، به چالش كشيده شده، «كرامت عام» انساني با دو مولفه‌ي انتساب تبار همه انسان‌ها به آدم عليه السلام به مثابه مخلوقِ برتري ‌يافته بر فرشتگان، و برخورداري تمامي آدميان از نعمت‌هاي خداوند، صورت‌بندي شده است. در سطح دوم تنشي، «كرامت خاص» انساني در پيوند با ايمان و عمل صالح انسان صورت‌بندي شده است. اين كرامتِ عند الله است كه تنها مومنان و پرهيزكاران به آن دست مي‌يابند.

The tensive model is an analytical tool used in post-Greimasian semiotics. In the tensive model, any given value is constituted by combining two "valencies" (dimensions): intensity and extent (range). Extent is the range over which intensity applies; it corresponds to quantity, variety, and the spatial or temporal range of phenomena. Intensity and extent are each subject to variation on a continuous scale from zero to the maximum (or even infinity). The tensive model is generally represented visually by a graph: intensity is placed on the ordinate, and extent on the abscissa. On this graph, any given phenomenon may occupy one or more positions. Two types of correlation exist between intensity and extent. The correlation is said to be converse, or direct, if (1) an increase in one of the two valencies is accompanied by an increase in the other and (2) a decrease in one valency leads to a decrease in the other. The correlation is said to be inverse if an increase in one of the two valencies is accompanied by a decrease in the other, and vice versa. In this paper, for the first time, we used tensive semiotics in the analysis of the Quranic discourse, through the analysis of "Kiramat" (dignity) in the Holy Quran.