آموزش و ارزشيابي در رشته پزشكي؛ موثر يا غيرموثر:ايجاد فرهنگ آموزش مبتني بر اولويت‌هاي بهداشتي جامعه

Training and Evaluation in Medicine; Effective or Ineffective: Establishing an Educational Culture Based on Community Health Priorities

سردبير محترم مجله ايراني آموزش در علوم پزشكي رشته پزشكي يكي از مقدس ترين حرفه‌ها در عالم هستي است. تفسير علم‌الابدان در حديث "العلم العلمان؛ علم الاديان و علم‌الابدان" به مفهوم رشته پزشكي و همچنين تاكيد آيه شريفه پنجم سوره مباركه مايده مبتني بر ارزش حفظ جان انسان‌ها از جمله نشانه‌هاي قداست و اهميت اين رشته نزد خداوند متعال بوده كه اين مهم منشا گرفته از رسالت ذاتي اين رشته در خدمت رساني به مردم و حفظ سلامتي افراد جامعه است(1). به منظور نيل به اين اهداف و كسب مهارت كافي جهت اشتغال در اين حرفه؛ دانشجويان پزشكي در ايران به صورت كلاسيك طي يك دوره هفت ساله مشتمل بر چهار مقطع علوم پايه، فيزيوپاتولوژي، كارآموزي و كارورزي آموزش مي‌بينند. در تمامي‌ مقاطع، ارزشيابي به صورت درون دانشگاهي بوده و صرفاً جهت ورود به مرحله فيزيوپاتولوژي و كارورزي، آزمون‌هاي جامعه كشوري برگزار مي‌گردد. نحوه ارزشيابي در آزمون‌هاي كشوري و همچنين در مقاطع علوم پايه و فيزيوپاتولوژي به صورت سوالات چند گزينه‌اي بوده و در مقاطع كارورزي و كارآموزي ارزشيابي عمدتاً با روش‌هايي همچون OSCE و يا DOPS صورت مي‌پذيرد(2). در مقطع علوم پايه، مفاهيم تدريس شده اغلب در زمينه زيرساخت‌ها و مباني علوم پزشكي به همراه دروسي همچون زبان انگليسي و معارف اسلامي‌است. در حالي كه در مقطع فيزيوپاتولوژي، فرايندها و عوامل ايجاد بيماري‌ها تدريس مي‌شوند. به طور معمول اولين برخورد دانشجويان با محيط بيمارستاني و بيماران در مقطع كارآموزي صورت مي گيرد كه در واقع به عنوان پلي بين مقطع فيزيوپاتوژي و كارورزي عمل كرده و فراگيران در اين مقطع در ارتباط بيش‌تري با بيماران قرار مي‌گيرند. در مقطع كارورزي كه در واقع آخرين مرحله آموزشي در رشته پزشكي بوده، فراگيران مهارت‌هاي مورد نياز در برخورد با بيماران به ويژه در اورژانس و درمانگاه را كسب مي‌نمايند(3). در طي اين مراحل حلقه مفقوده آموزش پزشكي علاوه بر تاكيد بيش از حد بر درمان بيماران بستري و توجه اندك به بيماران سرپايي؛ ضعف در اخلاق پزشكي و نحوه تعامل و برخورد با بيماران، اداره مطب و مراقبت‌هاي مورد نياز در خصوص بيماري‌هاي غيرواگير مهم جلوه مي‌نمايد. اين موضوع در كنار فرآيندهاي آموزشي و ارزشيابي نامطلوب سبب شده است كه بعضاً دانشجويان نه تنها از توانايي علمي ‌كافي در بعد دانش و مهارت برخوردار نباشند؛ بلكه در بحث اخلاق نيز با مشكلات عديده‌اي جامعه را تهديد نمايند. شاهد اين مدعا كه نشان دهنده سطح پايين علمي‌دانش‌آموختگان رشته پزشكي است، خود را در زمينه آزمون پذيرش دستيار تخصصي نشان داده است. به طوري كه اغلب شركت‌كنندگان اين آزمون در كسب حداقل نمره (50 نمره از 200 نمره آزمون) جهت ورود به مرحله انتخاب رشته/محل ناكام مي‌مانند. در بعد مهارت نيز اگرچه تاكيد فراواني درخصوص ارزشيابي عملكردي فراگيران و دانش‌آموختگان شده است، تاكنون اين مهم به طور جامع و كامل محقق نشده، و اطلاعات دقيقي در زمينه سطح مهارت فارغ‌التحصيلان اين رشته موجود نيست. از سوي ديگر با توجه به گذار اپيدميولوژيك بيماري‌ها به سمت بيماري‌هاي غيرواگير و جايگاه پزشكان عمومي ‌در سطح اول عرضه خدمات بهداشتي درماني و تماس با جامعه اين تصور دور از انتظار نيست كه دانش‌آموختگان رشته پزشكي با روش‌هاو پروتكل‌هاي غربال‌گري، تشخيص زودهنگام و ارجاع به موقع بتوانند سبب كاهشي قابل توجه در هزينه‌هاي سلامت جامعه شوند. اين مهم جز با آموزش صحيح و ارزشيابي موثر و دقيق پزشكان عمومي‌حاصل نمي‌گردد. يكي از نمونه‌هاي ارزشيابي نامناسب در سطح ملي را مي‌توان در نوع سوالات آزمون پذيرش دستياري مشاهد نمود. براي نمونه در چهلمين دوره آزمون پذيرش دستيار تخصصي نام عمل آپاندكتومي ‌به عنوان يكي از سوالات آزمون گنجانده شده كه بدون شك از اولويت‌هاي آموزشي در دوره پزشكي عمومي ‌نيست. چرا كه هدف از آزمون پذيرش دستياري انتخاب بهترين فرد از بين پزشكان عمومي است و نه ارزشيابي دستياران. در مقياس كوچك‌تر مي‌توان به سوالات آزمون‌هاي درون‌بخشي اشاره كرد كه در اغلب موارد اين آزمون‌ها مبتني بر بيماران بستري بوده و توجه اندكي به مراقبت‌هاي سرپايي دارند كه دانش‌آموخته رشته پزشكي به عنوان پزشك عمومي ‌در مراكز بهداشتي به طور مستقيم با آن مواجه است. جهت رفع اين نواقص پيشنهاد مي‌گردد كه مسوولان محترم آموزش در جهت افزايش زمان حضور فراگيران رشته پزشكي در درمانگاه‌ها و بخش‌هاي سرپايي برنامه‌ريزي جامعي بنمايند. اين امر با وجود آيين‌نامه‌هاي آموزشي همچنان مغفول مانده و اغلب كارورزان رشته پزشكي درگير كشيك‌هاي شبانه شده كه به نظر در آينده به عنوان پزشك عمومي ‌برخورد كم‌تري در مراكز بهداشتي با اين مسايل دارند. ارتقاي سطح دانش فراگيران رشته پزشكي با طب سالمندي و مخاطرات بهداشتي اين مرحله از زندگي، افزايش آشنايي با بيماري‌هاي غير واگير از طريق گنجاندن واحد درسي مرتبط، و كاهش وظايف غيرضروري كارورزان جهت كسب دانش و مهارت هدف‌مند و براساس نيازهاي جامعه از ديگر مواردي است كه به نظر مي‌رسد مسوولان محترم آموزشي در برنامه‌ريزي آموزشي اين فراگيران بايد مورد توجه قراردهند. همچنين لازم است كه برنامه مشخصي در زمينه نحوه ارزشيابي دانشجويان و دانش‌آموختگان اين رشته ارايه گردد تا ضمن رعايت عدالت آموزشي، شايسته‌ترين افراد در مقاطع بالاتر به تحصيل ادامه دهند.