علوم انساني اسلامي به مثابه كاشف عقلانيت اسلامي

Islamic Humanity as an Indicative of Islamic Rationality

در اين مقاله با تفكيك «عقلانيت عملي» از «عقلانيت علمي و شناختي» نشان داده ميشود كه عقلانيت شناختي، مربوط به فاعل شناخت و عالم علوم انساني است كه اعتبار خود را از اعتبار عقلانيت پارادايمهاي فلسفه علم ميگيرد. اما عقلانيت عمل كه به «موضوع شناخت» علوم انساني مربوط است، اعتبار خود را وامدار فلسفه و نظام اخلاقي است. به علاوه وظيفه عقلانيت شناختي در قلمرو علوم انساني، فهم روشمند رفتارها و كنشهاي آدمي است و از آن جهت كه انسانها رفتاري را به عمل ميآورند كه اخلاقاً درست ميدانند، فرضيات در علوم انساني ـ كه روايتي اوليه درباره شناخت كنشها و رفتارهاي آدمي است ـ داراي ماهيت اخلاقي است؛ چون نشانگر نظام عقلانيت در عمل انسانها است. اما اثبات فرضيات، با روشهاي واقعنمايي علمي، امكانپذير است. علوم متعارف انساني عموماً حاوي نظرياتي است كه در صدد شناساندن دستگاه عقلانيت در عمل مردمان جوامع غربي است. بر فرض تاييد چنين دستگاهي، درمي‌يابيم كه آن‏ها به فلسفه اخلاق زندگي خود پايبندند. در اين مقاله نشان داده ميشود كه عقلانيت اسلامي عمل، يك «عقلانيت فازي» است كه ميتواند رفتار همه انسانها را توضيح دهد. بنابراين، علوم انساني اسلامي، جهانيتر از علوم متعارف انساني است. يادآور ميشود كه اسلام در اين مقاله، براي عقلانيت و علوم انساني، قيدي شناختي ـ و نه قيدي جامعهشناختي و فرهنگي ـ است.

In this article we try to separate the concept of “practical rationality” from “cognitive or scientific rationality” to illustrate that this is the cognitive rationality which is connected to the “agent of cognition” and the “humanityʹs realm” taking its validity from the validity of rationality in paradigms of the philosophy of science. But on the other hand the practical rationality, which is connected to the “cognition” of the humanities, takes its validity from philosophy and ethical system. Furthermore the mission of cognitive rationality in the humanityʹs realm is the systematic identification of humanʹs behavior and actions, because humans act in a way that they consider ethically true. Hypotheses in the humanities, which are a primary concept on identifying of humanʹs behavior and actions, have the ethical quiddity, because they are indicatives of the system of humansʹ action rationality. But it is possible to prove the hypotheses by scientific reality-indicative methods. The conventional humanities generally include some hypotheses trying to introduce the practical rationality system of the western communities. Even if that is the case and they have had a system of practical rationality, this means that they are only committed to their own moral code. In this article it will be shown that the “Islamic practical rationality” is a “fuzzy rationality” being able to explain all the human beingʹs behavior. For this reason, the Islamic humanities are more universal than conventional humanities. It should be noted that in this article the Islamʹs attitude toward rationality and humanities is cognitive approach not sociological and cultural one.