دين‌باوري و ادبيات توحيدي در منابع طب سنتي ايران و جهان اسلام

Religious thinking and Monotheistic literature style in Islamic and Iranian Traditional Medicine’s Resources

مقدمه و هدف: تهذيب اخلاق، توجه به مبدا و دقت در هدف‌داري در خلقت موجودات و از جمله انسان، در سرلوحه فعاليت‌هاي مرتبط با تحقيق، تعليم و تعلّم عرفا، شعرا، ادبا و دانشمندان افتخارآفرين ميهنمان قرار داشته و ركن اصلي موفقيت‌ها و افتخار آفريني‌هاي آنان را تشكيل مي‌داده و آنان نيز در مطالعات و پژوهش‌هاي خود، تمامي پديده‌هاي گيتي را با ديد اعتقادي و هدفدار، ارزيابي نموده نهال قامت رعناي آفريدگار قادر متعال را در ذرّه ذرّه جامدات و قطره قطره مايعات و لحظه لحظه اوقات مشاهده و بلكه با تمام وجود خود لمس مي‌نموده از مطالعه نمودهاي هستي، لذت مي‌برده، توفيق آگاهي‌هاي بيشتر و كشف حقايق و دقايق جاري را از خالق بي‌مانند، طلب مي‌كرده‌اند و جاي هيچگونه تعجبي نيست كه اين ارتباط، متقابل بوده خداوند نيز طبق قولي كه به رهجويان راه حقيقت داده است، طرق دستيابي به رموز هستي را به آنان تعليم مي‌داده و ثمره اين ارتباطات دوطرفه و با شكوهِ مكتب انسان ساز اسلام، چيزي جز رشد و ارتقاي امثال ابن سينا، رازي، فردوسي.... و جرجاني در هزاره دوّم ميلادي نبوده است و بنابراين هدف از انجام اين پژوهش، جستجوي سبك نگارش منابع اصلي طب سنتي، مي‌باشد. روش مطالعه: به منظور افزايش دقت مطالعه، پس از رايانه‌اي كردن منابع اصلي طب سنتي و تشكيل بانك اطلاعاتي الكترونيك اين منابع، به جستجوي سبك نگارشي اين آثار پرداخته، با گلواژه‌هاي ايزد، پروردگار، آفريدگار، جل و علا، عز و جل، عزاسمه، الله، قادر، متعال، معين و... به جستجو پرداخته و پس از جمع‌آوري و كُدگذاري، به تجزيه و تحليل محتوايي پرداخته‌ايم. يافته‌ها: با ده‌ها واژه و جمله توحيدي و تعداد زيادي متن كوچك و بزرگ مرتبط با ادبيات توحيدي، مواجه گرديديم. به طوري كه رازي به عنوان نويسنده اولين دايره المعارف طب سنتي، بخش‌هاي مختلف كتاب حاوي را با نام و ياد پروردگار بخشنده مهربان و درود بر پيامبران الهي آغاز كرده، بيش از 570 مرتبه كلمه جليله الله، بيش از 215 بار جمله دعاييه انشا الله و... را در متن كتاب به كار برده است، اهوازي به عنوان نويسنده دومين دايره المعارف طب سنتي، نيز كتاب كامل الصناعه را با استفاده از ادبيات توحيدي به رشته تحرير درآورده است به طوري كه هر دو جلد كتاب را با نام خداوند بخشنده مهربان و درود بر پيامبران الهي آغاز كرده، در مقدمه جلد اول از خداوند منان به خاطر عقل و خردي كه به انسان عنايت كرده است، تشكر نموده در متن كتاب بيش از 230 بار از كلمه الله استفاده كرده كه بيشترين آن‌ها را عبارات «اگر خدا بخواهد»، «خدا داناتر است» و «به كمك خداوند» تشكيل مي‌دهد. وي وصيت‌نامه معروف بقراط را نيز در كتاب خود درج كرده و مطالب ديگري در خصوص اخلاق پزشكي به آن افزوده است. ابن سينا به عنوان نويسنده سومين دايره المعارف طب سنتي، نيز كتب پنجگانه قانون در طب را با ياد پروردگار قادر متعال و درود بر پيامبران الهي آغاز كرده در متن كتاب، هرگاه به نكات مرتبط با هدفداري در ساختمان و فعاليت ارگان‌ها مواجه گرديده است، بلافاصله به ستايش خداوند پرداخته است و جرجاني به عنوان نويسنده چهارمين و آخرين دايره المعارف اصلي طب سنتي نيز رويكردي همچون سه دانشمند موحد قبل از خود داشته است. نتيجه‌گيري: دريافتيم كه هرچند هركدام از خردمندانِ شاعر و عارف و عالِم، از زاويه‌اي به طبيعت نگاه كرده‌اند ولي درنهايت يك چيز را ديده‌اند! جلوه جمال حق را! حضور هميشگي پروردگار را، نظارت و مراقبت دايمي وي را!... شعرا از زاويه نمودهاي عيني و زيبايي‌هاي طبيعت نگريسته، عرفا از زاويه مسايل ذهني نگاه كرده و دانشمندان علوم طبيعي نظير روير، رازي، اهوازي، ابن سينا... و جرجاني از زاويه فيزيولوژي و آناتومي بدن نظاره كرده‌اند، ولي همگي زيبايي، عظمت، شكوه، نظم و هدفداري در خلقت و جلوه آثار خالق توانا را ديده‌اند و لذا آثار نفيس خود را با بهره‌گيري از انديشه‌هاي مذهبي و ادبيات توحيدي، نگاشته و نتايج تحقيقات خود را با رعايت آنچه كه امروزه اخلاق در پژوهش مي‌ناميم، همراه با پيام خداجويي استدلالي به تمامي انسان‌ها ابلاغ و راه را براي نسل‌هاي بعدي خود هموار نموده‌اند.

Background: The basis for success of Iranian Gnostics, poets and scientists have been moral edification, attention to origin and having specific goal from creation of human and creatures and they studied all phenomena of universe by divine attitude to find some instances of God. There is no surprise that such relationship was bilateral and according to promise of God to persons following up his ideology, he teach human the method of obtaining secrets of life, so that result of this relationship was growth of famous Iranian scientists including: Rhazes, Ahvazi, Avicenna, … and Jorjani. Thus the main goal of this research is to study the style of writing in original resources of traditional medicine. Method: To increase exactness of study, after preparing electronic databank version of traditional medicine’s books, we studied writing style of these books by searching the following key words: God, creator, magnificent, omnipotent, omniscient … and after encoding them, we performed content analysis of these words and related subjects. Findings: We faced with hundreds of monotheistic words and tens of small and great text related to monotheistic literature in Alhavi (by Rhazes), Kamel-al-Sanaah (by Ahvazi), and Canon of medicine (by Avicenna and Zakhireye Khwarazshahi (by Jorjani). Conclusions: This research shows that although all poets, Gnostics and scientists had studied nature according to their own attitude, but all of them have referred to common idea, which is the existence of God in the universe. Poets studied nature according to objective instances and beauties of nature, Gnostics considered world according to mental issues and scientists of natural sciences, studied nature according to human physiology and anatomy and relationship between human and nature. All of these scientists referred to beauty, magnanimity, discipline and specific goal in creation of universe and have written their valuable books by benefiting monotheistic literature.