نقش غير نظاميان در مواقع بحران ناشي از تهاجم دشمنان در عصر صفويه

The Role of civilian in Arising from Enemies Invasion during safaviyeh Era

در نيمه اول حيات دولت صفوي، جنگهاي همزمان ايران و عثماني و ايران و ازبكها موجب گرديد كه كمبودها و نارساييهايي در تامين نيروي انساني و دفاعي هر دو جبهه بروز كند. با توجه به اينكه اغلب، سلاطين صفوي ترجيح مي‌دادند بيشترين نيرو و امكانات خود را صرف مقابله با عثماني بكنند، در نتيجه در مقابل ازبكها با مشكل مواجه مي‌شدند. سلاطين ازبك نيز با درك موقعيتها، استانهاي شمال‌ شرقي ايران را مورد تاخت و تاز و تهاجم قرار مي‌دادند. در چنين اوضاعي، اندك قواي صفوي مستقر در پادگانهاي استانهاي مزبور تكافوي مقابله با دشمن را نمي‌كرد، لذا نيروي انساني غير نظامي شهرهاي مورد تاخت و تاز، نظير هرات و مشهد و... ، اهميت ويژه‌اي براي مقابله با دشمن پيدا مي‌كرد. در مرزهاي غربي نيز در برهه‌هايي به علت عدم حضور عمده قواي دولت صفوي به فرماندهي سلاطين صفوي، با ورود قواي عثماني به شهرهاي ايران، مردم اين شهرها براي دفع تهاجم دشمن، نقش مهمي ايفا كردند كه مصاديق آن در دوره شاه طهماسب اول در تبريز و شهرهاي ديگر وجود دارد. آنچه در عمل از نقش دفاعي غيرنظاميان در اين دوره به اثبات رسيده؛ نحوه مديريت فرماندهان عاليرتبه صفوي در هدايت نيروهاي غيرنظامي مناطق بحران زده است كه در صورت اعمال مديريت صحيح توسط فرماندهان كارآمد، توان نهفته نيروهاي غيرنظامي در رويدادهاي نظامي به خوبي به فعليت در مي‌آورد و در غير اين صورت نتيجه عكس داشت؛ برخي حوادث دوران شاه اسماعيل و شاه طهماسب مويد اين مطلب است. حوادث غرب كشور نيز نشان مي‌دهد كه در صورت حضور فرماندهان و هدايتگران محبوب مردم در عرصه هدايت نيروهاي غيرنظامي، اين توانها قدرت و نقش خود را اثبات رسانده‌اند، برخي حوادث دوره شاه طهماسب، شاه محمد و اواخر دوره صفويه در غرب كشور و جنگهايي كه با قواي مهاجم عثماني رخ داد نيز شواهد اين ادعا هستند. همچنين در جريان حوادثي كه دولت صفويه را در آستانه سقوط قرار داد، نقش برخي از علماي دين در بسيج و تهييج نيروهاي غير نظامي براي مقابله با مهاجمان به موجوديت كشور حايز اهميت است؛ نامهاي بها ‌الدين استيري و شيخ محمد علي حزين و اقدامات آنان، در تاريخ اين دوره ثبت و ضبط شده است.

During the first half of safaviyeh dynasty, simultaneous wars between Iran – Ottmani Empire as well as Iran – Uzbeks caused many difficulties in providing manpower to defend in both fronts at the same time. Since most safavi sultans prefered to fight with ottman Empire most aggressively, as results, they were faced with difficulties in confrontation with uzbeks and naturally under such circumstances Uzbek rulers took offensive position and invaded Iran’s northeastern provinces. In such situation, the small number of military forces established in those provinces’ garrisons was not adequate to deal with the invading enemy. As a result, some part of Civilian population inhabited in the invaded cities such as Herat, Mashhad, etc. played their important role in fighting with enemg. Even in the western borders, during some periods of time, because of the absence of main forces of safaviyeh government under the Commandment of the Safavi Commanders, Ottmani forces entered Iranian cities, but people here also played their part in defending the cities. There were many examples of such defensive measures taken by civilians during the period of Tahmasb sultan, the first, in Tabriz and other major cities. What is practically has proven the of civiliand in this period is the way mangement exercised by high – ranking commanders of Safavi state in direction of civilians in crisis – torn areas. In the case of tactful direction and sound management of civilians by prudent and effective commanders, the potential capability of civilians were actualized during military events, and otherwise, reversed consequences were concluded. Some incidents in the period of shah Esmaeel and Shah Tahmasb ruling period confirm this formula. Some events in the west part of the country also indicates that in the case of participation of popular commanders and in commanding and directing civilians during the crisis, such capabilities showed their role and power. Some such cases happened in the periods of shah Tahmasb and shah Mohammad and the late period of safaviyeh in western parts of the country during the fightings with invading forces of ottmani Empire are examples and evidence for this claim. Also during the incidents which put Safaviyeh dynasty on the threshold of falling, the role of some religious leaders in mobolizing and encouraging people to defend against the aggressors to the existence and entity of the country was manifasted. Among such leadres are the names of Baha, oddin Estiri and sheikh Mohammad Ali Hazin whose measures have been recorded in the history of that period.