فيروزه، نگين مساجد (با نگاهي به مسجدهاي گوهرشاد مشهد و كبود تبريز در سده نهم هجري قمري/

Turquoise, Jewel of the Mosques With a Look at Mashad Goharshad and Tabriz Kaboud Mosques in 9th Century Hijira (15th Century A.D.)

جهان‌بيني مذهبي و تفكّرات عرفاني ايرانيان كه از ديرباز ريشه عميقي در هنر و فرهنگ آنان داشته، در يكي از مهم‌ترين ابعاد هنري اسلام، يعني معماري مسجدها، نمود يافته است. در چنين عرصه‌اي، هر عاملي كه به‌كار گرفته مي‌شود و هر فنّي كه مايه زايش و آفرينش اثر هنري است، از جهان علوي نشان دارد و هر نقش و رنگ در مقام نماد و سمبل، بيانگر چيزي از همان عالم است. رنگ‌هاي به‌كار رفته در مسجدهاي ايرانْ جنبه‌هاي نماديني دارند كه در به‌كار گيري آن‌ها به‌جز خصلت تزييني، معني‌هاي ديگري نيز منظور بوده است. علي‌رغم نگاه عرفاني در منابع متعدد به مفاهيم و ارزش‌هاي آرماني متعالي در معماري مساجد، تا كنون در زمينه شناسايي و علل به‌كار گيري رنگ فيروزه‌اي در تزيينات مسجدْ پژوهش جامعي انجام نشده؛ لذا ضروري است با بهره‌گيري از منابع عرفاني، به سنخيت ميان رنگ فيروزه‌اي و كاربرد آن در برخي از قسمت‌هاي مسجد از نگاه انسان انديشمند و دل‌آگاه پرداخته شود. در اين جستار سعي شده است با تكيه بر مطالعات كتابخانه‌اي، مفاهيم نمادين رنگ فيروزه‌اي در مسجدها، از ديدگاه عرفاني و با رويكردي به مسجدهاي گوهرشاد و كبود- كه از نخستين مسجدهاي برجسته سده نهم هـجري قمري/ پانزدهم ميلادي به‌شمار مي‌ورند- ارايه شود. به‌كار گيري رنگ فيروزه‌اي- كه برخاسته از عمق اعتقاد و بينش اسلامي ماست- در برخي از اجزاي مسجد، از مهم‌ترين نمادهاي عرفاني جهان اسلام تلقي مي‌شود. انگيزه اصلي حركت در عرفان، رسيدن به حق، تعالي، از طريق شهود قلبي عارف يا هنرمندي است كه احوالات دروني‌ش را از طريق نمادها بيان مي‌كند. همچنين كوشيده‌ايم به اين دو پرسش پاسخ دهيم كه علل به‌كار گيري رنگ فيروزه‌اي در تزيين مسجدها چيست و بنيان‌هاي نظري فرهنگ اسلامي چه تاثيري در استفاده از رنگ فيروزه‌اي داشته است؟ هدف از انجام پژوهش نيز بررسي مفاهيم نمادين رنگ فيروزه‌اي در مسجدها و بررسي ارتباط بين رنگ و عرفان است.

Iranianʹs religious world view and theosophical thoughts which have had deep roots in their art and culture, have developed in one of the most important dimensions of the Islamic arts as "Architecture of Mosque". In this realm, every element that is incorporated and every thought that is used in creation of the art work has a sign of the Holy Universe and every design and color is a symbol depicting something from that Universe. The colors used in the Iranian mosques have symbolic meanings besides decorative motifs. Despite the celestial look on the meaning and values of the sublimed idealism in the architecture of mosques in various sources, there has been no extensive and comprehensive research concerning the use of turquoise in decorations of mosques. Therefore, it is necessary to pay attention to the relationship between turquoise color and its application in some parts of mosques from the view point of a thoughtful and conscious individual. In this inquiry, the symbolic concepts of turquoise color used in Goharshad and Kaboud Mosques which are the first prominent mosques of the 9th century Hijira (15th century A.D.), are offered from celestial view point. Using turquoise color which is derived from the depth of our Islamic beliefs and vision in some parts of mosques is among the most important theosophical symbols in the Islamic world. The main motivation in theosophy movement is reaching God the Almighty through contemplation of mystic or artist which expresses his inner feelings through symbols.