بررسي تاثير پايگاه اجتماعي ـ سياسي امراي نظامي سلجوقي در گرايش‌هاي سياسي امرا

Impact of Political and Social Status of Seljuq Military Commanders on Their Political Tendencies

سلجوقيان كه نظام قبيله‌اي داشتند و از رسوم و سنت‌هاي قبيله‌اي پيروي مي‌كردند، در آغاز در امور نظامي نيز ساخت قبيله‌اي داشتند. سلاجقه در جايگاه جديد خود در مقام حاكمان قلمروي وسيع مجبور به استفاده از عناصر و امراي نظامي از ديگر قوم‌ها بودند كه اين امر به اختلاط قومي در داخل سپاه ثابتي منجر مي‌شد كه بنا به نيازها و ضرورت‌ها تشكيل داده بودند. روند سازماندهي عناصر نظامي در بافت سپاه سلجوقيان و به دنبال آن جاي‌گيري اين عناصر در ساختارهاي سياسي و اداري، به حضور آنان در عرصه‌هاي اجتماعي و اقتصادي جديد منتهي مي‌شد و پايگاه سياسي و اجتماعي را براي امرا در پي داشت. جاي‌يابي در اين ساختارها و عرصه‌ها موجب جهت‌يابي‌ها و جهت‌گيري‌هايي به منظور كسب حداكثر منافع مي‌شد. نوشتار حاضر درصدد بررسي تاثير پايگاه اجتماعي و سياسي كسب‌شده در حكومت سلجوقي از سوي امراي نظامي در گرايش‌ مركزگرايي يا مركزگريزي آن‌هاست. به همين منظور ابتدا به شناسايي پايگاه امراي نظامي پرداخته شده است كه جاي‌يابي امراي نظامي با پايگاه‌هاي قومي مختلف چون تركمن، ترك، عرب، و ايراني را در گروه‌بندي‌هاي موجود از امراي نظامي در ساختار حكومت شامل امراي اقطاع‌دار، امراي درباري، و امراي سرگردان نشان مي‌دهد. قرارگرفتن در اين گروه‌بندي‌ها پايگاهي سياسي براي اين عناصر قدرت درپي داشت كه خود پايگاه اجتماعي را موجب مي‌شد. قرارگرفتن امراي نظامي در اين چهارچوب‌ها گرايش‌هايي را همچون مركزگرايي و مركزگريزي درپي داشت كه در روند سياسي و اجتماعي جامعه نيز موثر بود. با قدرت‌گيري امراي نظامي در اين چهارچوب‌ها و شكل‌گيري ارتباط‌هاي اجتماعي با جامعه تحت تسلط‌شان، حوزه‌هاي مستقل قدرت شكل مي‌گرفت كه حكومت سلجوقي را دچار ضعف و زمينه ازهم ‌پاشيدگي سلجوقيان را فراهم مي‌كرد.

With the rise of Turkmen Seljuqs who primarily served in the armies of previous governments, new circumstances emergedwithin the social, political, and military spheres of Iran. At first, they sought to maintain their tribal system traditions in the military affairs. However, they, in their new position as rulers of a vast territory, had to appoint members of other tribes as their military commanders. This resulted in ethnic mixing inside the army. The incorporation of non-Seljuqs into the Seljuq military and, consequently, political and administrative structures led to their presence in social and economic arenas and brought them socio-political status. This paper aims to study the impact of these military commanders’ social and political status on their centripetal or centrifugal tendencies. For this purpose, their ethnic affiliation was studied. It was revealed that Turkmen, Turks, Arabs, and Iraniansserved in the Seljuq army asiqt? commanders, royal commanders, and displaced commanders. This brought them not only political but also social status which, consequently, made them show centripetalor centrifugal tendencies that affected the political and social life of the society. Their political status and social bonds with the society led to the formation of independent bases of power and gradual decline of the Seljuq dynasty.