مطالعه تطبيقي معماري كاروان سراهاي برون شهري و شهري ناحيه اصفهان در دوره صفويه (مطالعه موردي: كاروان سراهاي مهيار و مادرشاه)

Analysis of Comp Comparative Study between the Architecture of the Safavid Urban and Suburban Caravanserais in the Isfahan Region (Case Study: Madar-Shah and Mahyar Caravanserais)

منابع تاريخي حكايت از آن دارند كه بنيان گذار كاروان سرا، هخامنشيان بودند. كاروان سراها از لحاظ محل استقرار، به دو گونه برون شهري و شهري تقسيم? شده?اند. شكوفايي كاروان سراهاي ايران مربوط به دوره صفويه است. در اين دوره رونق تجاري- اقتصادي به خصوص در اصفهان، سبب استقرار كاروان سراهاي شهري و برون?شهري بسياري در ناحيه اصفهان شد. اما از اوايل قرن بيستم و با اختراع وسيله نقليه موتوري، كاروان سراهاي برون شهري از رونق افتاد و از آن ها بيش تر به?عنوان جايگاه و منطقه نظامي استفاده شد؛ برخي از كاروان سراهاي شهري نيز هم?چنان به فعاليّت اقتصادي خود ادامه داده و برخي ديگر نيز تغيير كاربري داده و به صورت پاركينگ، انبار كالا و كارگاه?هاي توليدي درآمده?اند. اين مقاله در پي پاسخ به اين پرسش است كه چه تفاوت?ها و شباهت?هايي در كاروان سراهاي برون?شهري و شهري ناحيه اصفهان در دوره صفويه وجود داشته است. بر اين اساس، با بهره?گيري از مطالعات كتابخانه?اي و ميداني و استفاده از روش قياسي به بررسي و مقايسه گونه?هاي شاخص و هم ارز كاروان سراهاي برون?شهري (مهيار) و شهري (مادرشاه) پرداخته و ايده?هاي رايج در اين كاروان سراها بازشناسي شده است. الگوگيري از چنين تجربه هايي مي?تواند در طرّاحي فضاهاي تجاري- اقامتي پاسخگوي نيازهاي امروزي باشد. با مقايسه كاروان سراهاي مهيار و مادرشاه تفاوت?هايي در جزييات اين دو كاروان سرا هم?چون ورودي، ميان سرا، حجره، اصطبل?ها و... ديده شد؛ اما از طرفي ويژگي?هاي مشتركي نيز مانند نزديكي و پيوستگي مكاني با بازارچه و ساير فضاهاي معماري، فرم درونگراي (حياط مركزي) چهار ايواني، انتظام فضايي ورودي اصلي و... مشاهده گرديد. بنابراين با توجّه به تاخر زماني ساخت كاروان سراي مادرشاه نسبت به كاروان سراي مهيار، مي?توان احتمال داد كه الگوي كلي كاروان سراي شهري مادرشاه ملهم از كاروان سراي برون?شهري مهيار بوده است.

Historical resources indicate that the Achaemenids were the beginner of constructing caravanserais. Caravanserais can be divided into two kinds; urban or suburban, according to their location. The flourish of Iran’s caravanserais was in the Safavid era. In this period, prosperity in production and commerce, especially in Isfahan (capital of the Safavids) caused establishment of the urban and suburban caravanserais in this region. But in the early twentieth century, simultaneously with the invention of the motor vehicles, suburban caravanserais lost their former prosperity and were used more as a military garrison; some of the urban caravanserais continued their economic activity and others changed into parkings, storerooms and workshops. The present research sought to answer the question of what changes have occurred in the Safavid urban and suburban Caravanserais of the Isfahan region. Accordingly, by using library and field studies and comparative methods, outstanding or equivalent species of suburban (Mahyar) and urban (Madar-Shah) caravanserais have been compared; in addition their common patterns recognized. Getting idea from such experiences can help in designing commercial-residential spaces coordinated with the modern needs. There are some differences in the details of the Mahyar and Madar-Shah caravanserais like the entrances, courtyards, rooms, stables and ext.; on the other hand, the common features have been seen, like vicinity and relation to bazaarche (small market) and other architectural spaces (mosque, bath, cistern,…), inverted form (central courtyard) with four iwans (porches), spatial order of the main entrance and ext. So, considering the time delay in constructing of the Madar-Shah caravansary than the Mahyar caravansary, it seems that the general pattern of the urban Madar-Shah caravansary had been inspired by the suburban Mahyar caravansary.