بازشناسي تاريخي تحولات معماري در ارسن مجموعه شيخ شهاب الدين محمود اهري

Historical re-recognition of the architectural changes in Sheykh Shahabeddin Mahmoud Ahari’s complex

يكي از ساختارهاي هويّت بخش به سيماي كالبدي شهر اهر، مجموعه تاريخي شيخ شهاب الدّين است؛ مجموعه اي از دوران شكوفايي عرفان و تصوّف در منطقه آذربايجان در قرون هفتم تا يازدهم (هـ.ق.). اين مجموعه تاريخي علي رغم اين كه در زمره آثار فاخر معماري ايراني قرار دارد، تاكنون از بررسي هاي كافي در زمينه شناخت تاريخي و شناخت كيفيات معماري بي نصيب بوده است. در نوشتار حاضر، كه برآمده از پژوهشي مستقل به منظور تبيين تاثير زمان بر نحوه تكوين ارسن اين مجموعه است، به برخي از خلاهاي علمي موجود در اين زمينه و با طرح دو پرسش پاسخ داده شده است: الف) دليل وجودي پيدايش خانقاه شيخ شهاب الدّين در اهر چيست؟ ب) مراتب آفرينش و گسترش ساختاري اين مجموعه متاثر از چه مولفه هايي است؟ از آن جايي كه اين پرسش ها، در بستر تاريخي مطرح شده اند، از روش توصيفي تاريخي استفاده شده است. يافته ها حاكي از آن است كه هسته اوليه مجموعه شيخ شهاب الدّين، متاثر از شرايط فرهنگي و اجتماعي عصر ايلخاني است و با احداث فضاهايي ساده كه براي برپايي خانقاه شيخ لازم بود، بنا نهاده شد و در همان دوره نيز توسعه ها پيدا كرده اين مجموعه در عصر صفوي توسعه چشمگيري داشت. در اين دوره به دليل علايق سياسي دربار صفوي، توجّه وافري به اين مجموعه شد و كيفيّت و كميّت ساختاري آن تحوّل اساسي يافت. ويژگي شاخص اين مرحله از تحوّلات كالبدي اين است كه در قالب طرحي جامع بدان نگريسته شد و تمامي ساختارهاي پراكنده قبلي در هيات منظومه معماريِ واحد به نظم آورده شد. نكته مهم در فرآيند تكوين مجموعه شيخ شهاب الدّين آن است كه علي رغم آفرينش تدريجي، يكپارچگي تحسين برانگيزي در روابط معماري مجموعه مشاهده مي شود؛ موضوعي كه خود جلوه اي ممتاز از خرد و انعطاف پذيري معماران ايراني است.

One of the buildings that give special identity to Ahar, is the historical site of Sheykh Shahabeddin. The site is the product of glorious mystic era in Azerbaijan through 13th to 17th centuries. In spite of the fact that it is one of the best samples of Iranian architecture, however never enough researches have been carried out in order to study its architectural qualities. In the present research it is attempted to respond to some scientific emptiness in this regard that is the result of an independent research to determine the influence of time relations over the formation of the above mentioned site. There are three questions to be answered in the present research: A. What was the reason behind the appearance of Sheykh Shahabeddin’s Khanghah in Ahar? B. Which cultural, social and political elements were effective in building and structural development of the site? Since the research questions are put forward in its historical bed, thus the method of the research is historical-descriptive. In the present research, it is revealed that the main core of the Sheykh Shahabeddin site was under the influence of cultural and social condition in Ilkhanid era and by building simple spaces that was necessary for Khanghah, it had developed in the same era, either. But the site developed more in Safavid era, because of Safavid dynasty’s special political interests, the site was under focus and it had outstanding changes. The main specification of this stage was anatomic changes, that is observed in the form of an inclusive plan and all the scattered former structures are brought together as a unique architectural unit. However, more important issue in formation of the site is the special unity in architectural relations, that in spite of the gradual creation, it has protected its unity until now. It is a unique blaze of reflexivity and knowledge of Iranian architectures.