ساخت وزني در شعر عروضي فارسي

Metrical Structure in Persian Classical Poetry

خواجه نصير طوسي در معيارالاشعار مي‌پرسد: چرا بايد هر وزن را به همان شكل كه معين شده است تقطيع كرد، و چرا زنجيره هجاهاي هر وزن را به يكي ديگر از اشكالِ محتملِ آن تقطيع نكنيم؟ (خواجه نصيرطوسي، 1369: 36). در اين مقاله، در پاسخ به سوال خواجه نصير، كوشيده‌ايم تا ازطريق تحليلِ ساختِ وزني، در زبانِ شمرده و ادبيِ فارسي، به‌شيوه‌اي يگانه، يك‌دست و درعين‌حال مدلل، براي تقطيعِ 30 وزنِ پركاربرد و رايج در اشعار عروضي يا كمّيِ فارسي دست يابيم. بحث كرده‌ايم كه هر مصراع متشكل از دونوع واحد وزني است: يكي واحدهاي كوچك‌تر يا پايه‌ها، كه لزوماً به هجايي دو مورايي ختم مي‌شوند و تقريباً مطابق اتانين در ايقاع هستند، و ديگري واحدهاي بزرگ‌تر يا اركان كه از تركيب پايه‌ها شكل مي‌گيرند و همان افاعيلِ عروضي را پديد مي‌آورند. سپس نشان داده‌ايم كه اگر هر مصراع را براساس سه شرطِ زير به اركانش تقطيع كنيم، به تقطيعِ واقعي و يگانه آن مصراع دست مي‌يابيم: اول اين‌كه هر رُكن، كه خود از تركيب پايه‌ها به‌وجودآمده است، بايد به هجايي سنگين يا دو مورايي ختم شود، دوم اين‌كه اركان بايد يا به‌صورت مكرر يا به‌صورت متناوب تكرار شوند، و سوم اين‌كه تعداد هجاها و نيز مجموع موراهاي اركانِ سالم بايد در هر مصراع از اوزانِ متناوب، مساوي باشند. اين دو ويژگيِ اخير بسيار شبيه ويژگي ميزان‌ها در موسيقي است، و مجموع همين عوامل است كه زنجيره كلام را در اشعار فارسيِ كلاسيك ازيك‌سو موزون و ازسوي‌ديگر كمّي يا عروضي مي‌سازد. درنهايت به اين نتيجه رسيده‌ايم كه تقطيع سنتي 17 وزن از 30 وزنِ پركاربردِ فارسي، كه همگي يا مكرر يا متناوب هستند، كاملاً صحيح است، اماتقطيعِ سنتيِ 13 وزنِ به‌اصطلاح مختلطِ ديگر، مثلاً «مفعولُ فاعلاتُ مفاعيلُ فاعلن» يا «مفعولُ مفاعيلُ مفاعيلُ فعولن»، صحيح نيستند، و اين اوزان را بايد به‌گونه‌اي‌ديگر تقطيع كرد.

Khwadje Nasir Tusi (the Persian thinker of the 13th century AD) raises a question in his meʹjar-ol-ʹashʹar, which seems to be unanswered so far. The question may be re-expressed in modern linguistic terms as follows: why does a specific string of one- and two-moraic syllables (ex. u - - u - - u - - u -) in a specific meter (ex. moteghareb-e mosamman-e mahzuf or maghsur) have just one correct scansion (in this case: faʹulon faʹulon faʹulon faʹal = u - -/ u - -/ u - -/ u -), and other logically possible scansions (ex. mafaʹilo mostafʹlon faʹelon = u - - u/ - - u -/ - u -, or faʹulon mafaʹilo mostafʹelon = u - -/ u - - u/ - - u -) are all incorrect (Khwadje Nasir 1369/1991: 35-36)? He himself cleverly evades giving a direct answer to this, but as a matter of fact his question must be considered as a key one in Persian classical meter. Some scholars believe that the question itself is based on a wrong presupposition because there is no metrical foot in this kind of versification at all (Elwell-Sutton 1976: 85). Others believe that the question is not at all wrong, but some of the traditional metrical feet have to be changed anyway (Khanlari1373/1995: 155; Utas 1994). Taking a position in line with the second group,the present paper argues that according to a metrical analysis of the words of standard Persian, the feet of this language are right dominated, bounded and quantity sensitive (Hayes 1981) or iambic with an “End Rule Final” rule (Hayes 1995). It is very interesting that by analyzing the words of any Persian misraʹ (hemistich) into its feet, one reaches its natural rhythmical elements traditionally called atanin. Interestingly enough, any Persian speaking child can easily analyze a misraʹ into its atanin simply after seeing just a few examples. For instance the meter of moteghareb-e mosamman-e mahzuf atanin (" faʹulon faʹulon faʹulon faʹal") is analyzed into its atanin as "ta tan tan ta tan tan ta tan tan ta tan". The paper employs this finding as a basis both to re-describe the metrical feet of Persian versification and to answer Khwadje Nasir Tusiʹs question.