لايه‌هاي پنهان ضمير حافظ (تحليلي تازه از شعر حافظ بر اساس صور ازلي ضمير ناخودآگاه جمعي)

Hidden Layers of Hafiz’s Psyche (a new analysis of Hafiz’s poetry based on collective unconscious’ archetypes)

درباره حافظ و غزل او سخن بسيار گفته اند؛ شايد بسي بيش از ديگر سخنوران زبان فارسي. علت اين امر را مي توان در اشعار چند پهلو و سرشار از ابهام و رمز و راز او بازجست. از اين رو، يكي حافظ را عارفي وارسته مي نامد كه تمامي اشاراتش تاويل عارفانه دارد و ديگري، او را انساني مي‌پندارد كه هرلحظه در حال و هوايي متفاوت سير مي كند. برخي نيز او را شاعري هنرمند و زيرك دانسته اند كه تنها به خلق اثري ادبي پرداخته است؛ بي آن كه باورهاي خود را در آن دخيل كرده باشد. به همين سبب، براي بيشتر ابيات ديوان حافظ، چندين تفسير و تاويل متناقض و حتي مغاير با يكديگر ارايه شده و هنوز راه براي تحليل يا تاويلي ديگر بازمانده است. يكي از دلايل تاويل پذيري شعر حافظ، وجود شخصيت هاي متعددي همچون رند، پيرمغان، ساقي، شيخ، صوفي، محتسب و... در ديوان اوست كه براي برخي از آنها در پاره‌اي از آثار، معادل هاي تاريخي نيز معرفي شده و بعضي پژوهشگران كوشيده‌اند، اثبات كنند كه هريك از اين شخصيت ها در عصر حافظ يا پيش از او، وجود حقيقي و خارجي داشته اند. غور در حال و هواي شعر حافظ، اين پرسش را به ذهن مي آورد كه آيا مي توان هريك از اين شخصيت ها را لايه هاي پنهان ضمير حافظ دانست كه من خودآگاه او بر آن است، تا با شناخت اين لايه هاي پنهان ناخودآگاه و ايجاد تعادل و سازگاري ميان آنها، به خودشناسي و كمال دست يابد؟ در اين پژوهش با بهره گيري از ديدگاهي كه در روانشناسي تحليلي درباره صور ازلي ضمير ناخودآگاه جمعي مطرح شده است، درصدد يافتن پاسخي براي اين پرسش بوده ايم، تا به افقي نو در تحليل اشعار حافظ دست يابيم.

There are many words about Hafiz and his poetry, perhaps more than other Persian poets. The reason for this can be sought in his ambiguous poems. Thus, a critic calls him a broad-minded mystic whose poems have mystical implications, whereas another one considers him as a fickle person who changes his opinions every moment. For some critics he is a smart poet who has simply created a literary work without inserting his mindset into it. For this reason, there are a number of paradoxical and even opposite interpretations for most of his verses and it seems that new interpretations are still possible. One reason for the interpretability of his poems is the presence of various characters such as Rend (the libertine), Pire Moghan (the old Magian), Saghi (the cup-bearer), Sufi, Mohtaseb (the reckoner) in his Divan for some of which historical equivalents have been presented in several works and some scholars have tried to prove that each of these characters refers to real persons in Hafiz’s epoch or past epochs. Contemplation on the atmosphere of his poetry brings this question to the mind that if it is possible to consider each of these characters as hidden layers of Hafiz’s psyche that his consciousness tries to achieve self-knowledge and Perfection through recognition of such layers and creating balance and harmony between them. Using the idea proposed in analytical psychology about archetypes of collective unconscious, this article tries to find an answer for the mentioned question to achieve a new horizon in the analysis of Hafiz’s poems.