بررسي عملكرد سدهاي اصلاحي آبخيزداري در مهار كردن رسوب (مطالعه ي موردي : حوضه هاي آبخيز شهرستان هاي اقليد، مرودشت و ممسني استان فارس)

Investigating the Function of Check Dams on Sediment Control (Case Study: Watersheds of Eghlid, Marvdasht & Mamasani Regions of Fars Province)

آب و خاك از مهمترين منابع طببعي هستند كه نقش بسيار عمده اي را در زندگي انسان دارا مي باشند. عاملي كه همزمان اين دو منبع مهم و حياتي را مورد تهديد جدي قرار مي دهد، فرسايش خاك و رسوب زايي ناشي از آن مي باشد. سدهاي اصلاحي يا سدهاي رسوبگير سازه هاي كوچكي مي باشند كه با كاهش شيب آبراهه ها و كاستن سرعت جريان آب منجر به مهار كردن رسوب و كاهش فرسايش در آبراهه ها مي شوند. اين سازه ها يكي از ابزارهاي اصلي در فعاليتهاي آبخيزداري به منظور حفظ آب و خاك به شمار روند كه در سالهاي اخير در سطح گسترده اي به وسيله ي دستگاههاي اجرايي مورد استفاده قرار گرفته و بخش عمده اي از هزينه ها را به خود اختصاص داده اند، اما به رغم همه ي تلاشها و سرمايه گذاريها در اين بخش، مشكلات اصلي، يعني فرسايش و تخريب منابع طبيعي همچنان رو به افزايش است. اين تحقيق با هدف بررسي سدهاي اصلاحي اجرا شده در شهرستانهاي اقليد، مرودشت و ممسني استان فارس، به منظور تعيين عملكرد آن ها در مهار كردن رسوب، شناسايي نقاط قوت و ضعف، تجربه اندوزي و به كار‌گيري آن در طرحهاي آتي، انجام شده است. در اين تحقيق به منظور بررسي عملكرد سدهاي اصلاحي اجرا شده در مهار كردن رسوب، ظرفيت رسوبگيري اوليه و حجم رسوبات ترسيب شده در پشت سدهاي اصلاحي موجود در حوضه هاي آبخيز طويله بند (شهرستان اقليد)، تنگ شول (شهرستان مرودشت) و جونگان (شهرستان ممسني) استان فارس، با استفاده از روش اندازه گيري مستقيم و روابط تجربي متداول تخمين زده شد. همچنين ميزان رسوب توليدي هر حوضه در شرايط بدون اجراي سدهاي اصلاحي به روش تجربي پسياك اصلاح شده برآورد گرديد. در نهايت، با تحليل نتايج به دست آمده، موفقيت طرحها در مهار كردن رسوب بررسي گرديد. نتايج تحقيق نشان دادند كه سدهاي اصلاحي در مهار كردن رسوب موثر مي باشند، بطوري كه در حوضه هاي طويله بند و تنگ شول، ابتدا حجم قابل ملاحظه‌اي از رسوب در پشت سدهاي اصلاحي به تله افتاده، اما به تدريج با تخريب سدهاي اصلاحي، بخشي از رسوب يا تمامي رسوب به تله افتاده تخليه شده است. همچنين، به دليل تخريبهاي رخ داده، و عدم رعايت برخي نكات فني در احداث سدهاي اصلاحي (عدم رعايت فاصله و تعداد بهينه)، تمامي حجم رسوبگيري سدها به عنوان حجم مورد استفاده در مهار كردن رسوب مورد استفاده قرار نگرفته است. بطوركلي در حدود 90 درصد از سدهاي اصلاحي حوضه هاي طويله بند و تنگ شول در مهار كردن رسوب شركت داشته، اما با توجه به وضعيت ظاهري سدهاي اصلاحي اين دو حوضه، در صورت عدم تغيير در وضعيت موجود و تخريب بيشتر سدهاي اصلاحي، رسوبات جمع شده در پشت آنها به تدريج جابه جا گرديده و از دسترس خارج خواهند شد. با توجه به سلامت سدهاي اصلاحي حوضه ي جونگان، و شركت 100 درصد سدهاي اصلاحي اين حوضه در مهار كردن رسوب، انتظار مي رود در سالهاي آينده، رسوب بيشتري به وسيله ي سدهاي اصلاحي موجود مهار گردد. از راهكارهاي نگهداشت رسوبات ترسيب شده در پشت سدهاي اصلاحي موجود، اجراي طرحهاي زيستي، و تعمير و نگهداري از طرحهاي اجرا شده مي باشد.

Check dams are one of the most common alternatives for reducing watershedʹs sediment production, controlling erosion, stabilizing stream long profile and recharging water tables. In the Fars province, 70% of recent watershed measures for erosion and flood control consist of check dams. Considering that the function of check dams is related to environmental condition, therefore it may not be vise to judge about their function only on the basis of limited observations. So, this research has been carried out to determine the technical function of check dams in Fars province. In this research, 1056 check dams were investigated in Tavileh-Band watershed located in Eqlid, Tange-Shoul watershed located in Marvdasht and Jonagan watershed located in Mamasani of Fars province, and the capacity of check dams sedimentation and the volume of deposited sediments by existing check dams was determined by measuring and empirical methods. Meanwhile, sediment calculation was carried out by MPSIAC method. The results of the analyses and comparison of the amount of settled sediment with the amount of total generated sediment in each watershed indicated that, within 10 years, considerable amount of sediment were trapped behind the check dams at Eghlid and Marvdasht region. But because the check dams were damaged, part or all of the trapped sediment gradually escaped. Not repairing the damaged check dams allows the sediment to gradually tranport out of the watershed. Apart from the partial destruction of check dams, due to neglecting technical points in the construction of check dams such as choosing improper abutments of check dams or optimum parameters like the distance between the check dams in each channel system, the whole sedimentation capacity of check dams is not applied. At Mamasani region due to the perfect construction of the check dams and their stability, itʹs hopefully expected that in the following years much more sediment will be controlled, provided that the check dams are preserved well. According to the analyses, if all the steps of a watershed project including study, execution and maintenance management were carried out properly, it can be concluded that check dams will be completely efficient in all aspects of erosion and sediment management.