جُستاري تطبيقي درباره اعتبار و نقش «منابع معرفتي» در انديشه ملاصدرا و ابن عربي

A Comparative Research about the Authority and the Role of “Cognitive Sources” in the System of Thought of Mulla Sadra and Ibn Arabi

بازشناسي چيستي و چرايي تركيب سه منبع معرفتي عقل، شهود و وحي در فلسفه صدرايي و نظام انديشه ابن عربي، تحليل دستاوردهاي معرفتي اين دو نظام را ثمربخش‌تر مي‌كند. علي‌رغم اينكه ابن عربي در معرفت‌شناسي خود، قلب و دستاوردهاي آن را اصل قرار مي‌دهد، براي عقل نيز نقش مهمي قايل است. او در كنار عقل و شهود، وحي را هم مبنايي معرفت‌شناختي مي‌داند. ملاصدرا نيز درباره سه روش عقلي، قلبي و وحياني در رسيدن به حقايق، ضمن تاييد وجود قلمروهاي خاصي كه به نحو عموم و خصوص مطلق يا من وجه بين اين سه وجود دارد، هيچ كدام را در حيطه قلمرو مشتركشان معارض ديگري نمي‌داند. با اين حال، درجه اهميت هر كدام از اين منابع در نگاه متناظر هر يك متفاوت است، به طوري كه عقل در عرفان ابن عربي صرفاً پذيرنده تجلّيات الهي است و در نقش فاعلي است كه حدّبردار و حصرپذير مي‌شود؛ يعني فاعليت و توليد آن محدود و متناهي است، در حالي كه در نظام حكمت متعاليه صدرايي، عقل در مقام كسب معارف در فرايند حركت جوهري نفس و تعالي به نشيه عالم عقل كلّي، در ضمن مشاهده و شهود، قوّت فاعلي و صدوري نيز مي‌يابد.

Recognition of the nature and the reason of the combination three cognitive sources: intellect, intuitive and revelation in Sadraian philosophy and in the system of thought of Ibn Arabi makes more useful the analysis of the cognitive achievement of these two systems. Despite the fact that Ibn Arabi has chosen the heart and its achievement as the principle in his epistemology, he has also regarded an important role for the intellect. He has used revelation as an epistemological foundation in addition to reason and intuition. Confirming the existence of certain territories in the form absolute generality and peculiarity or generality and peculiarity in some respect for rational, heart and revealed methods in reaching to the truth, Mulla Sadra believes that there is no contradiction in their common territories. However, the degree of the importance of each of these sources in corresponding view of each is different. The intellect in the Gnosticism of Ibn Arabi is just a recipient of divine manifestations and it is in this subjective role that it is limitable, namely that its subjectivity and production become limited and finite. While in Sadrian philosophical system, the reason is in the position of gaining knowledge in the process of substantial motion of the soul and ascending to the world of universal intellect and through intuition, it gains the subjective and emanative power. Key words: Mulla Sadra, Ibn Arabi, Cognitive sources, Intellect, Intuition, Revelation.