پژوهش‌هاي زراعي زعفران در ايران: روند گذشته و نگاهي به آينده

Research on production of Saffron in Iran: Past trend and future prospects

زعفران از جنبه‌هاي مختلف اقتصادي، اجتماعي، زيست محيطي و سياسي جايگاه ويژه‌اي در كشاورزي ايران و بخصوص مناطق زعفرانكاري دارا مي‌باشد. نقش كشاورزان ايران در اهلي‌سازي و تكامل زراعي اين گياه در منابع متعدد علمي بين‌المللي بهصورت بارزي آورده شده است. گرچه نام اين محصول مينياتوري و به اصطلاح دست‌ساز هميشه با نام ايران همراه بوده است ولي بهنظر نمي‌رسد تلاش‌هاي علمي پژوهشگران ما در گذشته در خور اين گياه پرآوازه بوده باشد و مسلماً انتظار جهانيان از پژوهشگران ايراني در زمينه زعفران خيلي بيش از آن است كه امروزه برآورده شده است. در اين نوشتار سعي شده است با نگاهي به پژوهش‌هاي زراعي زعفران در گذشته در سطح كشور، وضع موجود و دورنماي آينده آن نيز ترسيم شود. اگرچه پژوهش‌هاي زراعي اوليه در مورد زعفران در كشور از سابقه‌اي 70 ساله برخوردار است ولي طي يك دوره 40 ساله فعاليت علمي خاصي در اين زمينه صورت نگرفت و فعاليت‌هاي پژوهشي منسجم عملاً از دهه 50 توسط برخي پژوهشگران پيشگام در خراسان آغاز شد. در دهه‌هاي 50 و 60 با پيدايش سازمان‌هايي همچون سازمان پژوهش‌هاي علمي و صنعتي (واحد خراسان) و شروع گسترش دوره‌هاي تحصيلات تكميلي در دانشكده‌هاي كشاورزي پژوهشهاي زراعي زعفران در دهه‌هاي 50 و 60 نسبتاً گسترش يافت و اين موضوع بخصوص در دهه‌هاي 70 و 80 سرعت بيشتري به خود گرفت. در اوايل دهه 80 با تاسيس قطب علمي گياهان زراعي ويژه در دانشكده كشاورزي دانشگاه فردوسي مشهد و در اواخر دهه 80 با تاسيس گروه پژوهشي زعفران در دانشكده كشاورزي دانشگاه بيرجند و همچنين تاسيس كانون ارتباط با دانش زعفران در همان دانشگاه، فعاليت‌هاي پژوهشي تداوم يافت. در اوايل دهه 90 تاسيس پژوهشكده زعفران در دانشگاه تربت حيدريه و تلاش در جهت انتشار دو نشريه تخصصي زعفران توسط دانشكده كشاورزي دانشگاه بيرجند و پژوهشكده زعفران و گسترش قابل ملاحظه دوره‌هاي تحصيلات تكميلي در دانشگاه‌ها و نيز توجه بيشتر به اين محصول سرعت پژوهش‌هاي مربوط بيشتر شد. تاسيس دبيرخانه دايمي جشنواره زعفران در قاين، تشكيل شوراي ملي زعفران در اتاق بازرگاني صنايع و معادن مشهد، تدوين طرح جامع بهبود و فرآوري زعفران، برگزاري كنگره و همايش‌هاي ملي، برگزاري دومين سمپوزيوم بين‌المللي زعفران در دانشكده كشاورزي دانشگاه فردوسي مشهد نمونههايي از توجه بيشتر به زعفران در سطح ملّي است كه بدون ترديد مي‌تواند عامل مهمي در گسترش پژوهش‌هاي علمي روي اين محصول باشد. اميد است چنين رويه‌هايي زمينه‌هاي لازم را براي نوعي جنبش علمي در مورد زعفران فراهم ساخته باشد و انتظار مي‌رود اين جنبش علمي بهصورتي منسجم و جامع، مباني پژوهش‌هاي رايج را مورد تجديد نظر قرار داده و بهعلاوه جنبه‌هاي نويني از توليد زعفران از جمله توليد در محيط‌هاي تحت كنترل، ارزيابي خلا عملكرد، مدلسازي رشد و نمو، جنبه‌هاي فيزيولوژي و اكولوژي زراعي، نقش تغييرات اقليم و گرمايش جهاني در گسترش سطح كشت و جابجايي عرصه‌هاي توليد آن در قالب پروژه‌هاي كلان بررسي نمايد. بدون ترديد انتقال يافته‌هاي علمي به عرصه‌هاي توليد و عرضه نتايج پژوهش‌ها درقالب نوشتارهاي استاندارد بينالمللي به جامعه علمي جهاني مي‌تواند دستاورد عملي چنين جنبشي باشد.

Saffron has strong ties with the economic, social, environmental and political aspects of agriculture in the country with particular impact on the local communities of the growing area. The role of Iranian farmers in domestication and cultural development of saffron has been clearly demonstrated in the international literature. However, the past scientific achievement of the Iranian scientists on the agronomic attributes of saffron seems to be insufficient with regards to the importance of this crop and the expectation of international scientific bodies. In this review an attempt has been made to look at the past agronomic research status and find a trend for the present and a prospect for the future. On this bases although the history of conventional research in Iran on saffron goes back to seven decades ago a dormant period of almost 40 years up to the 1960s is evidenced. Basically in the 60s the pioneer researchers from Khorasan founded the conventional research on basic agronomic aspects and in the later stages with establishment of organization such as Organization for Scientific and Industrial Research (Khorasan branch) and expansion of graduate studies in the universities, research activities was progressed. These activities gained a momentum in the last two decades particularly in recent years due to establishment of different public and private organizations associated with saffron such as National Saffron Council, permanent secretariat for saffron festival, organizing various seminars and conferences, establishment of research group for saffron in a University, establishment of saffron focal point for science and industry, establishment of saffron institute and publication of two specialized scientific Journal on saffron. Based on these achievements it is hoped to enhance the conventional research topics and shift them towards a holistic and comprehensive approaches for novel research on the subjects such as production under controlled environment, evaluation of yield gaps, growth and development modeling, crop physiology and ecology and impacts of climate change on saffron expansion area etc. This could be fulfilled by transferring the findings to the fields and presenting the results to the world scientific societies by publishing in international Journals.