بررسي تطبيقي آرايه‌ها در مساجد جامع ورامين و نايين

A Comparative Study of Ornaments in Naein and Varamin Jami Mosques

هنرهاي سنتي نظير گچ‌بري، كاشي‌كاري و آجركاري در معماري ايراني خصوصاً در مساجد جايگاه ويژه‌اي دارند. از سويي از زمان پيدايش اسلام در ايران شاهد دگرگوني گسترده در شكل، محتوا، شيوه و محل اجراي آنها مي‌توان بود. به جهت يافتن روند اين تحولات، مسجد جامع نايين ـ به‌عنوان نمونه‌اي از مساجد نخستين دوره اسلامي ـ با آرايه‌هاي باشكوه گچ‌بري و مسجد جامع ورامين ـ از يادگارهاي برجامانده پس از حمله مغولان ـ از اولين بناهايي كه كاربرد رنگ در آجركاري‌هاي نفيس آن اتفاق افتاد، گزينش شدند تا با مقايسه تطبيقي آرايه‌ها و تغييرات آن گمانه‌زني در مورد نقش بستر اجتماعي‌ـ‌مذهبي در ظهور اين دگرگوني‌ها (در بازه زماني چهارصدساله بين قرن چهارم تا هشتم) بررسي شود. اين پژوهش به روش تاريخي‌ـ‌تحليلي با بررسي اسناد كتابخانه‌اي و مطالعات ميداني به گردآوري داده‌ها پرداخته و پس از تحليل و جمع بندي، به نتيجه‌گيري در مورد چگونگي تغييرات در شيوه اجرا (گچ‌بري به آجر و كاشي‌كاري رنگي)، محتواي شكلي‌‌ـ‌ معنايي (نقوش طبيعي گياهي به اشكال هندسي پيچيده و اسليمي)، مضمون كتيبه‌ها (از آيات قرآن به اسامي مقدس امامان و احاديث و ادعيه) و محل كاربرد آرايه‌ها (گسترش از فضاي داخلي مجاور محراب به فضاهاي بيروني) اقدام كرده است. همچنين تاثيرگذاري ثبات سياسي بر كالبد مساجد و تبديل آن به بنايي حكومتي، نقش مغولان بر معماري مساجد (نظير الگوبرداري فرم و آرايه‌هاي گنبد از چادرهاي مغولان) و ظهور و تقويت تفكرات شيعي در آرايه‌هاي خوشنويسي جهت تاكيد حكومت وقت بر مذهب رايج از اهم يافته‌هاي قابل ذكر است.

Traditional arts like tilework, the art of stucco and brickwork have acquired a high position in Iranian architecture, especially in mosques. Following the advent of Islam in Iran, their forms, contents, techniques and places have undergone material changes. To find out the course of these changes, Naein Jami mosque, one of the earliest Iranian mosques, adorned with magnificent stucco reliefs, and Varamin Jami mosque, a relic of the Ilkhanid period, one of the mosques in which an exquisite colored brickwork first appeared, were chosen to speculate the effects of social- religious context on ornaments and their reformations (in a 400-year period from 4th – 8th century Hijry Qamari) through a comparative study of ornaments and their reformations. In this research using interpretive -historical method, data is gathered through published material and field research, and following the analysis endeavors to conclude the qualities of changes in techniques (stucco to brickwork and colored tilework), the formal-conceptual content (natural vegetative motifs to complex geometric shapes and arabesques), the content of scripts (from Quranic versus to sacred names of imams, hadith and prayers) and the place of ornaments (expanding from interior part adjacent to mihrab to exterior spaces). The influence of political stability on body of the mosque and its transformation into a state building, the influence of moguls on the architecture of the mosques (reproduction of forms and ornaments of moguls’ tents in domes) and the advent and support of the Shiite thinking in calligraphic ornaments to underline the common religion by the contemporary government are also to be mentioned.