تصاوير كعبه و ترك ادب شرعي در شعر خاقاني

The Images of Ka’beh and Neglecting the Courtesy of Law in Khaqani’s Poetry

خاقاني شرواني ملقب به «افضل‌الدين» از شعراي متشرع سده ششم هجري است. وجود مضامين علمي چون مضامين طب، نجوم، فلسفه، كلام، عرفان و انديشه‌هاي مذهبي در سخن او سبب شده است تا او را «حكيم» نيز بخوانند. باورهاي ديني و انديشه‌هاي مبتني بر شرع از مهمترين درونمايه‌هاي شعر خاقاني است كه عموماً در قالب تصاوير بديع و شاعرانه، ساخته و پرداخته شده است. محور اصلي پژوهش حاضر، بررسي تجلي كعبه در ديوان خاقاني از منظر نقد تصوير پردازي است؛ موضوعي كه در كتاب‌هاي بلاغي گذشته، چندان مورد توجه نبوده و تنها تجلي منفي مفاهيم ديني در آثار ادبي تحت عنوان «ترك ادب شرعي» در قالب تعاريف و شواهدي مجمل، ذكر شده ولي بحث مفصلي در مورد شريعت و تصوير و روابط متقابل آنها نيامده است. بدين ترتيب مساله «تصوير» و «شريعت» و «كعبه» و تعامل اين سه واژه با همديگر و چگونگي كاربرد و رويكردهاي آن در ديوان خاقاني، محور اصلي پژوهش حاضر را تشكيل مي‌دهد. اين نوشتار روشن مي سازد كه نگرش خاقاني به كعبه و تجلي اين نگرش در اشعار وي، به رغم بسامد فراوان، آن گونه كه انتظار مي رود همگون با اصول عقايد و آموزه هاي اسلامي نيست و شاعر، نگرش خويش را در بسياري از موارد، مدّاحانه، به حب حطام دنيا آلوده و از آن اصول تخطي كرده است.

Khaqani Shervani, entitled Afzal al-Din, is one of the pious poets of sixth century (A.H). The presence of scientific issues like medicine, astronomy, philosophy, theology, mysticism and religious thoughts in his poetry led to his being called “philosopher”. Religious beliefs and thoughts based on the Law are amongst the most important motifs of his poems which have been elaborated generally in the form of innovative and poetic images. The main axis of this article is the exploration of Ka’beh manifestation in his Divan with regard to critique of imagery; an issue which has not been considered in the past rhetorical books and simply the negative manifestation of religious concepts in literary works, named as neglecting the courtesy of Law, has been mentioned in the form of brief definitions and evidence but there is no detailed discussion about the Law, image and their mutual relationships. The issue of image, the Law and Ka’beh, the interaction of these three words and how they are used in Khaqani’s Divan constitutes the main axis of this article. This article shows that his attitude to Ka’beh and its manifestation, in spite of its high frequency in his poems, is not in line with the principles of Islamic beliefs and teachings, as much as is expected, and the poet has violated such principles and polluted his view with the love of the world panegyrically in many instances.