پژوهشي در داروهاي حيواني ديوان خاقاني

A Study on Animal Drugs in Khaqani’s Divan

دشواري و غرابت، صفتي است كه از ديرباز ديوان خاقاني بدان موصوف بوده است. بخش قابل توجهي از دشواري‌هاي اين ديوان، برخاسته از پشتوانه فرهنگي گسترده‌اي است كه شاعر مضامين، تصاوير و تعابير بديع و گونه‌گون را بر بنيان آن استوار ساخته است. طريق غريب خاقاني در سخنوري چنان رقم خورده است كه براي دوري جستن از مستعملات، آگاهي‌هاي مختلف را با توان هنري خود پيوند مي‌دهد و سخني پرارج و فاخر مي‌آفريند. استعداد شگرف سخن‌آرايي و ظرافت خاقاني در به كارگيري اين پشتوانه سبب‌ مي‌شود تا سخن او رنگ خشك تعابير علمي و غير ادبي را به خود نگيرد. گزاره‌هاي پزشكي بخشي از پشتوانه فرهنگي خاقاني است كه وي به طور چشم‌گيري در سخن‌آرايي از آن بهره گرفته است. طب با وجود پزشكان بزرگي چون زكرياي رازي، مجوسي اهوازي، ابوعلي سينا، اسماعيل جرجاني و... در دوران حيات شاعر، پيشرفت قابل توجهي داشت. پرورش و دستگيري‌هاي عمو (كافي‌الدين عمر) و پسرعمو (وحيدالدين) در اين باب نيز خاقاني را بي‌نصيب نگذاشته بود. همچنين محيط ادبي زمان اين شاعر پراطلاع مي‌طلبيد كه وي فردي عالم و دانشور باشد، خصوصاً كه رقبا و بلكه خصمان برجسته‌اي چون ابوالعلا گنجوي و ديگران را در برابر خود مي‌ديد. رسالت اين جستار، پژوهش در داروهاي حيواني به عنوان گوشه‌اي از اين گزاره‌ها است.

Difficulty and strangeness are the adjectives which have been ascribed to Khaqani’s Daivan for a long time. A notable part of such difficulties originates from the extensive cultural background on which the poet has based different themes, images and novel expressions. His strange manner in poetry is so that, for staying away from widely-used expressions, he has linked various kinds of knowledge with his poetic competence and created valuable and high poetry. His outstanding talent in using language and the delicacy he showed in using such kinds of knowledge all cause his words not to be strictly scientific and non-literary. Medical statements are one part of his cultural background used by the poet prominently in composing his poems. Due to the presence of great physicians such as Zakariaye Razi, Majusi Ahwazi, Abu Ali Sina, Ismail Jurjani etc. medicine developed a lot in his time. Moreover, the literary milieu of his time required our poet to be a knowledgeable person, especially due to the presence of prominent rivals such as Abul’ala Ganjavi and others. This article aims to investigate animal drugs as a part of such medical knowledge.