جامعه‌شناسي معرفت ديني فقيهان عصر مشروطه مطالعه موردي بررسي ديدگاه‌هاي ميرزا حسين غروي‌ناييني

Sociology of Religious Epistemology of Mashrouta Jurists Part one (with Focus on Mirza Mohammad Hussein Nainiʹʹs Views)

ميرزاي ناييني پس از ورود انديشه «پارلمانتيسم» به ايران (1324 ه)، با استناد به متن مقدس اسلام (قرآن و احاديث پيشوايان ديني) به توجيه آن پرداخت، اما شيخ فضل‌الله نوري با استناد به متن مقدس، اين پديده نوآمد را نفي و پيروانش را تكفير كرد. چراييِ تفاوت فتواي اين دو فقيه مسلمان درباره يك پديده، بر پايه چارچوبي نظري در حوزه جامعه‌شناسي معرفت معطوف به معرفت ديني و جامعه‌شناسي تاريخي روزگار آن دو، پاسخ خواهد يافت. اين پژوهش در دو بخش بر پايه نظريه پيتر برگر درباره «ساخت اجتماعي واقعيت» و جامعه‌شناسي تاريخي عصر مشروطه، به تبيين جامعه‌شناختيِ معرفت ديني آن دو فقيه فعّال در روزگار مشروطيت ايران مي‌پردازد. بر پايه نظريه برگر، آگاهي (معرفت) آدمي هم در سطح «معارف روزمره» و هم در سطح معارف ناب (نظريه‌ها)، از عوامل اجتماعي و محيطي برمي‌آيند، اما صاحبان اين معارف دوباره آنها را براي نسل بعد از خودشان بروني مي‌كنند و در اين فرآيند، داد و ستدي ميان جهاني عيني و ذهني افراد جامعه برقرار مي‌شود. بنابراين، آگاهي‌هاي آدمي نه يك‌سره نسبي‌اند و نه يك‌سره «داده شده» و مطلق، بلكه ديالكتيكي ميان ذهن و عين در كار است و معرفت ديني نيز از اين قاعده مُستثنا نيست. اينكه ناييني توجيه‌گر مطلوب‌هاي اجتماعي عصر خودش به شمار مي‌رفت و نوري حافظ قلمرو وضع موجود جامعه خود و پردازنده ايديولوژي نظام حاكم بود و سنت موجود بر اثر تضارب اين دو گونه معرفتِ آموزه‌اي دين با توجه به استناد هر دوي آنان به متن مقدس غني‌تر شد، از نتايج اين تحقيقند؛ چنان‌كه نسل پس از آنان، نظام پادشاهي را به هيچ‌روي برنتافت.

After the entrance of ʹʹ Parliamentarism " to Iran ( 1324), Mirza Mohammad Hussein Naini, through reference to holy Quran and hadith, worked for justifying this doctrine. Contrary to him, Sheikh Fazlollah Noori, through reference to holy Book, rejected this nascent idea. The existing differences between the points of views of these two Muslim jurists, about the very same phenomenon, can be discussed within theoretical frameworks of sociology of knowledge, religious knowledge and historical sociology of their time. This study, through focusing on Social Construction of Reality (proposed by Peter Berger) and historical sociology of Mashrouta era, aims at clarifying the religious sociology of these two jurists. According to Bergerʹs theory, knowledge (epistemology) emerges both from everyday affairs and higher-order theories. The beholders of such pieces of knowledge transfer them to their next generation and in this way there are interactions between the real and mental worlds of people of the society. Given that, our awareness is neither absolutely given nor acquired, but there are dialogical relations between mind and object. Religious epistemology is no exception to this view. The present paper aims at explicating this issue that Nainiʹs attempts for justifying social ideals of his time and Nooriʹs attempts for maintaining the existing conditions and dominant ideologies arise from their religious epistemologies; though their next generation could not stand the monarchy.