آزاد و آزادان؛ منشا و تحول آن‌ از ايراني باستان به ايراني ميانه غربي

“āzād” and “āzādān”; Origin and Evolution from Old Iranian to Middle Iranian

مقاله حاضر به بررسي واژه ايراني كهن آزادتا سير تحول معنايي آن در گذر زمان از ايراني باستان به ايراني ميانه غربي، و تا زمان رواج فارسي نو مي‌پردازد و با ارايه شواهد مربوطه از دوره باستان (اوستا) و ميانه (پارتي و فارسي ميانه) زبان‌هاي ايراني، تحول و گسترش معنايي اين واژه را بررسي مي‌كند. در اين بررسي نشان داده شده كه مفهوم آزاد به معناي «رها و غيرمقيد» كه در بيشتر اوقات بر ديگر مفاهيم اين واژه سايه افكنده و به تعابير نادرستي از منشا آزادان(گروه نجبا) در دوره ساساني انجاميده، در حقيقت تحولي ثانويه در عرصه معناشناختي آن است و ريشه اين گسترش معنايي در يك سنت كهن ايراني نهفته است، سنتي كه طي آن ممكن بود بنا به دلايل و تحت شرايطي، افراد وابسته (بندگان) به عضويت خاندان مخدوم خود درآيند. واژگان كليدي: آزاد، بنده، فارسي ميانه، اشرافيت ساساني، تحول و گسترش معناشناختي.

This study takes under close scrutiny the Old Iranian word ?z?ta, and traces back its evolution from the old period of Iranian languages through Middle-Western Iranian and up to the advent of New Persian. By producing and analyzing relevant sources from old (Avestan) and middle (Parthian and Middle Persian) Iranian languages, it aims to reconstruct the semantic evolution and expansion of this word. This study claims that ?z?d, meaning “free” and “unrestricted” – the meanings which usually overshadow other senses of the word, and lead to misinterpretations regarding ?z?d?nʹs (a group of Parthian and Persian nobility) origins in the Sassanid era – is in fact a secondary semantic development which has its roots in an old Iranian tradition according to which bandag?n (clients), for certain reasons and under certain circumstances, were allowed to be integrated into their overlords family.