بررسي تطبيقي سير تحول ساختار و نقش‌مايه‌هاي مدارس دوره‌هاي تيموري و صفوي شهر مشهد

Comparative Study of the Evolution of Structure and Motifs of Timurid and Safavid Schools in Mashhad

شرق ايران به‌ويژه خراسان از سده‌هاي نخست اسلامي، همواره به‌عنوان يك كانون مهم علمي به‌حساب مي‌آمده است. بيشتر صاحب‌نظران دراين باره معتقدند كه مدرسه در خراسان شكل‌گرفته و از آنجا گسترش يافته‌است. در اين ميان مشهد با توجه به وجود مرقد حضرت رضا (ع)، بين شهرهاي استان خراسان از اعتبار خاصي برخوردار شده و حكومت‌ها در دوران مختلف، مدارس متعددي در آنجا ساخته‌اند. بنا بر آنچه بيان‌شد، اهداف تحقيق حاضر بدين قرار است كه با بهره‌گيري از روش تحقيق تاريخي- توصيفي و روش جمع‌آوري اطلاعات كتابخانه‌اي و ميداني، ساختار و نقش‌مايه‌هاي تزييني مدارس در دو دوره تاريخي تيموري و صفوي شناخته و بررسي‌شوند. از اين رهگذر، نگارندگان معماري اين دو دوره را از منظر مدرسه‌سازي بررسي‌كرده تا به شناختي از روند تحول ساختار و تزيينات مدارس تيموري و صفوي در اين شهر دست‌يابند. اصول ساختار و نقش‌مايه‌هاي تزييني درراستاي تحولات معماري مدارس، از قديم به جديد همواره در طراحي ساختمان مورد استفاده قرار گرفته‌اند. اين روند رو به رشد از دوره تيموري به صفوي در عامل هندسه و تناسبات، از مربع به مستطيل گرايش‌مي‌يابد. از نظر ساختاري نيز توفيق و برتري از مدارس چهار ايوانه به سمت دو ايوانه است. ازلحاظ تزيينات هم محتواي كتيبه‌ها در هر دو دوره با مضامين ديني عجين بوده‌اند. بنابراين سوال تحقيق بدين قرار است كه دريابيم سير تحولات و تكامل در دوره‌هاي تاريخي تيموري و صفوي و اصول كلي حاكم بر معماري مدارس قديم شهر مشهد در اين دو دوره چگونه بوده‌است. درنهايت بررسي مطالعه مدارس اين دو دوره بيانگر اين مطلب بود كه ميزان پشتيباني مالي بانيان بر ابعاد و اندازه‌هاي بنا، شيوه ساختمان، مصالح، ظرفيت جادهي طلاب و تزيينات به‌كار رفته در مدارس تاثيرگذار بوده‌است.

The eastern part of Iran, especially Khorasan, has been always considered as an important scientific center from the early Islamic centuries. Most scholars believe that school has been formed and developed in and from Khorasan. Considering the presence of Imam Reza (PBUH) shrine in Mashhad, this city has gained special status among the cities of Khorasan province and governments have built various schools there in different periods. Accordingly, this research aims to identify and investigate the structure and decorative motifs of schools in the historical periods of Timurid and Safavid via historical-descriptive method and using library and field data. Through this, the authors have studied the architecture of these two periods regarding school-constructing in order to recognize the changes of structure and decorations in Timurid and Safavid schools of this city. The principles of structure and decorative motifs have been always used in the design of building in line with transformations of schools’ architecture. Such growing process from Timurid to Safavid in the element of geometry and proportions moves from square to rectangle. Regarding structure, the trend is from four-veranda schools to two-veranda ones. With regard to decorations, the content of epigraphs in the two periods was tied with religious themes. Thus, this study tries to find the course of transformations and evolution in Timurid and Safavid periods and the general principles governing the architecture of old schools of Mashhad in the two eras. Finally, the investigation of schools in the two periods shows that the amount of financial support of patrons have influenced the size of building, method of construction, materials, capacity for accommodating the students and the decorations used in the schools.