فاعليت ايجادي از ديدگاه ملاصدرا و ابن‌سينا

creational agency in the view of Mulla Sadra and Avicenna

برخلاف ارسطو كه اصل پايه در دستگاه فلسفي خود را «تمايز مابعدالطبيعي ميان ماده و صورت» قرار داده بود تا به تمايز ميان محسوس و نامحسوس و به محرّك نامتحرك برسد كه فاعل طبيعي است، ابن‌سينا «تمايز مابعدالطبيعي ميان وجود و ماهيت» را برگزيد تا به تمايز ميان واجب و ممكن برسد و فاعل الهي يعني «علت فاعلي ايجادي» و وجود محض را كه خداي تعالي است ثابت كند. اما ملاصدرا اصل پايه در دستگاه فلسفي خود را «تقدم وجود بر ماهيت» يا «اصالت وجود» قرار ‌داد و با بحث از حقيقت عيني وجود و مراتب تشكيكي آن، به جاي بحث از مصاديق وجود و صدق مفهوم وجود بر آنها، مساله «فاعليت ايجادي» را تعالي بخشيد. اين مقاله، پس از طرح اقوال مختلف در فاعليت حق، در نهايت به اين نتيجه مي‌رسد كه ابن‌سينا حق‌تعالي را فاعل بالعنايه به معناي اول مي‌داند كه صورت‌هاي ارتسامي زايد بر ذات و ماهيات متحقق در علم خود را به ماهيات موجود تبديل مي‌كند و لذا فاعليت حق‌تعالي از نوع «ايجاد الشي من شي » است؛ اما ملاصدرا در يك نظريه خداوند را فاعل بالتجلي و در نظريه ديگر، فاعل بالعنايه به معناي دوم مي‌داند، كه علم عنايي او عين ذاتش است و خالقيت و فاعليت را هم به اين نحو مي‌داند كه عالم عبارت است از مجموعه‌اي از وجودات تعلقي و ربطي نسبت به وجود حق‌تعالي، كه شعاع و جلوه‌اي از وجود اوست و لذا «ايجاد الشي لا من شي » است.

In spite of Aristotle, who settled the fundamental basis of his philosophical system "the metaphysical difference between matter and form", to reach the difference between sensible and nonsensory and to reach the unmoved mover that is natural agent, Avicenna chose "the metaphysical difference between existence and essence" to reach the difference between necessity and possibility and to prove the divine agent, namely creational agent cause and pure being that is Allah Almighty. But Mulla Sadra discussed about objective reality of existence and its gradational degrees, instead of discussion about extensions of existence and conformity of the concept of existence on them, to settle the fundamental basis of his philosophical system "primacy of existence over quiddity" or "principality of existence". This article, explains various views about agency of Allah Almighty and finally concludes that Avicenna believes in Allah Almighty as agent-by-foreknowledge in the first sense, but Mulla Sadra believes in Allah Almighty as agent by self-manifestation and, in his another view, as agent-by-foreknowledge in the second sense.