بررسي مسايل فني و بهره‌برداري از تعدادي از قنات‌هاي استان‌هاي خراسان رضوي و همدان و سمنان

An Evaluation of Technical and Operational Issues in Some Qanats in Khorasan Razavi, Hamedan, and Semnan Provinces

يكي از فوايد مهم قنات فراهم‌كردن زمينه مناسب براي همبستگي و مشاركت در امور اجتماعي و ترويج فرهنگ زيست‌گروهي در جامعه است. قنات‌ها در صورت نگهداري صحيح و بازسازي و مرمت، منابع ارزشمند آب به‌شمار مي‌روند. در پژوهش حاضر، مسايل و مشكلات فني بهره‌برداري از 45 رشته قنات استان‌هاي خراسان رضوي، همدان و سمنان بررسي و راهكارهايي براي بهبود وضعيت آن‌ها ارايه شد. در هر يك از استان‌هاي مطالعه‌شده 15 رشته از قنات‌هاي پر آب و فعال انتخاب و وضعيت آب‌دهي و تغييرات كمّي و كيفي آب آن‌ها بررسي شد. همچنين برخي مشخصات هندسي و هيدروليكي قنات‌ها اندازه گرفته شد. نتايج نشان داد آب‌دهي قنات‌هاي مطالعه‌شده در درازمدت دستخوش تغييرات زيادي شده است؛ ولي كيفيت آب قنات‌ها، به‌جز قنات‌هاي استان همدان، تغيير محسوسي نكرده ‌است. بازده انتقال در هرنج قنات‌ها از 63 تا 98 درصد تغيير كرده است. روش آبياري اراضي پايين‌دست قنات‌هاي مطالعه‌شده به‌طور عمده سطحي و سنّتي و بازده كاربرد آب آبياري بين 32 تا 70 درصد متغير بود. مقادير كارايي مصرف آب براي محصولات غالب در اراضي پايين‌دست قنات‌هاي مطالعه‌شده نيز بين 1/0 براي فلفل تا 74/3 براي ذرت علوفه‌اي و متوسط آن 86/0 كيلوگرم بر متر مكعب بود. به‌طور كلي، بازده كاربرد آب در اراضي پايين‌دست قنات‌هاي مطالعه‌شده قدري بيشتر از متوسط بازده كاربرد آب در روش‌هاي آبياري سطحي در اراضي آب‌خور از منابع آبي چاه يا رودخانه بود. مسايل و مشكلات عمده قنات‌هاي مطالعه‌شده شامل مسايل فنـي (سازه فيزيكي قنات از بالادست مادرچاه تا مظهر قنات و پاياب قنات از مظهر تا سطوح زير كشت) و مسايل بهره‌برداري و نگهداري (كمبود اعتبارات تعمير و نگهداري، عدم تمهيدات لازم براي جلوگيري از ورود سيلاب به داخل قنات‌ها، كمبود متخصصان محلي، عدم لاي‌روبي، دفع زباله و فاضلاب محلي در آب قنات‌ها، خرده‌مالكي‌بودن اكثر اراضي پايين‌دست قنات‌ها و تعدد مالكان و مهاجرت آن‌ها به شهرها) است.

Within the course of the present study, technical and operational issues related to 45 qanats in Hamadan, Semnan and Khorasan Razavi provinces were studied and executive strategies to improve water management in use of water taken from the qanats were recommended. A number of 15 qanats were selected and studied in each of the three provinces. Discharge, quantity and quality of water, following from the qanat, geometric characteristics including longitudinal slope, qanat length, and flow section areas were assessed. Conveyance and application efficiencies as well as Water Use Efficiency (WUE) from the cultivated areas, downstream the studied qanats, were determined. Results indicated that conveyance efficiency was relatively high varying from 63 to 98%. Application efficiency in the cultivated areas downstream the studied qanats in different provinces varied from 31.9 to 69.7% being somewhat higher than the observed application efficiency in the cultivated areas irrigated through other sources of water (wells and rivers). However, WUE from the cultivated areas downstream the studied qanats were essentially in similitude with the average at the country level, being about 0.86 kg/m3. The main issues of the studied qanats were the falling of ground water table due to serious periodical droughts and too many wells dug falling of around the qanats, causing high level fluctuation in the qanatsʹ dicscharge, maintenance management issues, lack of enough skilled qanat experts, insufficient budget repa and maintenance of the qanats, entry of rubbish, or sewage into the qanat, public ownership, collapse in the tunnel and wells due to lack of resistant linings, too many owners, and as well rural migration.