آموزه بازگشت جاودانه در فلسفه سهروردي و فيزيك پوانكاره

Theorem of Eternal Recurrence in Suhrawardi’s Philosophy and Poincaré’s Physics

«بازگشت جاودانه» آموزه‌يي ديرينه در تاريخ فلسفه است كه ميگويد هر رخدادي در جهانْ درست به همان شيوه‌‌يي كه در گذشته بينهايت بار به وقوع پيوسته، در آينده نيز با همه جزيياتش بينهايت بار تكرار خواهد شد. سهروردي اين آموزه را در حكمهالاشراق و نيز در المشارع و المطارحات بميان مي‌آورد و براي اثبات آن برهانهايي را پيش مينهد. ملاصدرا در تعليقات خود بر شرح حكمهالاشراق قطب‌الدين شيرازي به سنجش برهانهاي سهروردي پرداخته و آنها را نافرجام ميشمارد، ولي بطلان دليل، دليل بطلانِ مدّعا نيست؛ بويژه كه ما «قضيه‌ تكرارِ» پوانكاره را در دست داريم كه اثبات ميكند در هر نظام (مجموعه يا سيستم)ي، موقعيت نخستين همه‌ اجزا پس ‌از گذشت زماني به اندازه كافي طولاني تكرار خواهد شد و اين مستلزم اثبات آموزه «بازگشت جاودانه» است. با اينهمه، بايد پرسيد كه اين «زمان به اندازه كافي طولاني» چقدر است؟ برپايه‌ محاسبات چاندراسِكار، اين زمان براي يك حجم كروي از هوا با شعاع يك سانتيمتر كه دما و فشار استاندارد و يك‌ درصد نوسانْ حول مقدار ميانگين چگالي داشته باشد، چيزي نزديك به سه تريليون هزاره است! بنابرين، زمان تكرار براي كل كيهان چندان طولاني است كه عمر اجزا آن، بسي پيش‌ از فرارسيدن آن زمان، به پايان خواهد رسيد و اين امر تكرار كيهاني را وقوعاً محال ميسازد. بدينسان، برآيند جستار فرارو اين است كه آموزه «بازگشت جاودانه» كه سهروردي نيز بدان باور دارد، ممكن ذاتي و محال وقوعي است.

“Eternal recurrence” is an old theorem in the history of philosophy stating that any event in the world will recur in future in a self-similar form an infinite number of times as it has recurred an infinite number of times previously. Suhrawardi discusses this theorem in his Hikmat al-ishraq and al-Mashari‘ wa al-mutarihat and adduces some arguments in order to demonstrate it. In his T‘aliqat written on Qutb al-Din Shirazi’s commentary on Hikmat al-ishraq, Mulla Sadra evaluates Suhrawardi’s argument and deems them unfounded. However, the falsity of the argument does not indicate the falsity of the claim, particularly, because we have Poincaré’s “proposition of recurrence” before us demonstrating that, in any system, the initial states of all component parts of a whole will recur after the passage of a sufficiently long time. This idea necessitates the demonstration of the theorem of “eternal recurrence”. Nevertheless, one must ask how long this sufficiently “long time” is. Based on the calculations of Chandrasekhar, for a spherical volume of air with a radius of one centimeter at a standard point of temperature and pressure, with one percent of fluctuation in density around the mean, this time is equal to 3 trillion years! Therefore, the time of the recurrence of the whole universe is so long that the life of its components will come to an end long before that time. This will make the recurrence of the universe impossible. Therefore, this paper concludes that the theorem of “eternal recurrence”, which Suhrawardi also believes in, is essentially possible but practically impossible.