بررسي و نقد جريان جبرگرايي عرفاني در دفاع از ابليس

Scrutiny of the Mystical Determinism in defence of Satan

پژوهش و تحقيق در خصوص مسيله ابليس همواره براي متفكران، اهميت فوق‌العاده‌اي داشته است و در اين ميان، عارفان مسلمان با رويكرد تاويلي و برداشت‌هايي بر پايه معرفت ذوقي و شهودي و با بياني رمزي و شطحي جايگاه منحصر به فردي را به خود اختصاص داده‌اند. رويكرد مبتني بر قبول جبر و اراده ازلي در شقاوت ابليس و نافرماني او در سجده بر آدم(ع)، رويكردي است كه برخي عارفان اسلامي، به ويژه پيروان مكتب سُكر، به جهت توجيه نافرماني وي، بدان پرداخته‌اند. از آنجاكه زايش انديشه نمي‌تواند صرفاً مرهون تلاش خالص نظري باشد و همواره از مبادي و عوامل برون‌متني نيز متاثر است، به نظر نويسنده دست‌كم مي‌توان چهار مبدا براي شكل‌گيري اين نظريه در ميان برخي عارفان اسلامي برشمرد كه عبارت‌اند از: 1. اعتقاد به جبر اشعري، 2. اعتقاد به وحدت شخصيه وجود، 3. استفاده از ظواهر آيات، 4. تمسك به برخي اخبار و روايات. در اين مقاله با بيان نمونه‌هايي از اين رويكرد در آثار منثور و منظوم عارفاني چون منصور حلاج، احمد غزالي، عين‌القضات همداني، رشيدالدين ميبدي و عطار نيشابوري، به تبيين ريشه‌ها و مبادي يادشده و سپس به نقد و بررسي آنها مي‌پردازيم.

Research about Satan is always very important for scholars. In this respect, Muslim mystics with the paraphrastic approaches, Intuitional interpretations and introspectional knowledge, with mystical expressions, have an unrivaled position. Some Muslim mystics, especially the Followers of Sokr doctrine are justifying disobedience of Satan (in prostrate to Adam) with determinism (Algebra) and the eternal will of Allah. We know that the creation of an idea is influenced by discursive and non-discursive Causes. The Four main reasons of that idea (justifying Disobedience of Satan) are: Belief in Asharite algebra; Belief in pantheism; Superficial Interpretation of Quran; Referencing to some Hadiths. This article tries to analyze and specify the mentioned sources of that approach in some poetry and prose of Mansur Al-Hallaj, Ahmad Ghazali, Ayn al-Quzat Hamadani, Rashid al-Din Meybodi, Attar